تشخیص اختلال مصرف مواد

معیارهای DSM-5-TR برای تشخیص ابتلا به اختلال مصرف مواد یا اعتیاد به مخدر بر اساس چندین دهه تحقیق و دانش بالینی به دست آمده است. DSM-5-TR در سال 2013 منتشر و در سال 2022، یک متن بازنگری شده منتشر شد که شامل معیارهای به روز شده برای بیش از 70 اختلال بود. کتابچه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی، ویرایش پنجم، که اغلب DSM-V-TR یا DSM-5-TR نامیده می‌شود، آخرین نسخه از متن استاندارد طلایی انجمن روانپزشکی آمریکا در مورد نام‌ها، علائم و ویژگی‌های تشخیصی هر بیماری روانی شناخته شده، از جمله اعتیاد است.

DSM-5-TR، اختلالات مرتبط با مصرف مواد را در 10 کلاس جداگانه از داروها طبقه بندی می‌کند. این موارد عبارت‌اند از:

• کافئین
• حشیش
• مواد افیونی
• مواد توهم زا
• الکل
• تنباکو
• مواد استنشاقی
• مواد آرام بخش
• داروهای خواب آور یا ضد اضطراب
• محرک‌ها (موادی مانند آمفتامین، کوکائین و سایر محرک‌ها)

در حالی که برخی از گروه‌های اصلی مواد روان گردان به طور خاص به عنوان عوامل ابتلا به اختلال سوء مصرف مواد شناسایی شده‌اند، استفاده از مواد دیگر یا محصولات ناشناخته نیز می‌تواند مبنایی برای تشخیص ابتلا به یک اختلال مرتبط با مواد یا اصطلاحاً “اعتیاد” باشد.

طبق اطلاعات DSM-5-TR تمامی افراد به یک اندازه در برابر ابتلا به اختلالات مصرف مواد و ایجاد اعتیاد به آنها آسیب پذیر نیستند و شرایط هر فرد می‌تواند متفاوت باشد. برخی از افراد سطح پایین تری از خودکنترلی را دارند. این افراد در صورت قرار گرفتن در معرض مواد مخدر، می‌توانند به مشکلات متعددی گرفتار شوند.

مصرف مواد در مقابل اختلالات ناشی از مواد

فعال شدن سیستم پاداش مغز در مشکلات ناشی از مصرف مواد مخدر نقش اساسی دارد. احساس پاداشی که افراد در اثر مصرف مواد مخدر یا روان گردان تجربه می‌کنند، ممکن است آنقدر عمیق باشد که فرد به جای پرداختن به امور عادی، تمام تلاش خود را صرف یافتن ماده اعتیاد آور کند.

مکانیسم های دارویی ابتلا به اعتیاد و اثرات ناشی از هر یک از آنها برای هر دسته از داروها متفاوت است. اما فعال شدن سیستم پاداش در اثر مصرف این مواد و تأثیر آن در ایجاد احساس لذت یا سرخوشی، با یکدیگر مشابه است. این وضعیت ناشی از مصرف مواد اغلب با اصطلاح “High” بودن شناخته می‌شود.

به طور کلی، دو گروه از اختلالات مرتبط با مواد وجود دارد که شامل اختلالات مصرف مواد و اختلالات ناشی از مواد می شوند. اختلالات مصرف مواد‌، الگوهایی از علائم ناشی از استفاده از ماده‌ای هستند که فرد به مصرف آن، علیرغم اینکه در نتیجه آن مشکلاتی را تجربه می‌کند، ادامه می‌دهد.

اختلالات ناشی از مواد، از جمله مسمومیت، علائم و شرایط ترک و سایر اختلالات روانی ناشی از مصرف مواد مخدر یا روان گردان، در اثر اثرات ناشی از مواد ایجاد می‌شوند.

معیارهای تشخیص اختلال مصرف مواد در DSM-5-TR

اختلالات مصرف مواد، طیف گسترده‌ای از مشکلات ناشی از مصرف مواد را در بر می‌گیرد. به طور کلی، این موارد شامل 11 معیار مختلف است‌. این معیارها، عبارت‌اند از:

• هوس و تلاش زیاد برای استفاده از این ماده
• ترک فعالیت‌های مهم اجتماعی، شغلی یا تفریحی به علت مصرف مواد
• ایجاد علائم ترک، که با مصرف مقادیر بیشتر این ماده قابل تسکین است.
• فرد می‌خواهد مصرف مواد را کاهش دهید یا متوقف کند اما موفق نمی‌شود.
• صرف زمان زیادی برای یافتن، استفاده یا بهبودی پس از استفاده از این ماده
• افت عملکرد در خانه، مدرسه و محل کار در اثر مصرف ماده مخدر یا روان گردان
• استفاده مکرر از مواد، حتی زمانی که استفاده از آن شما را در معرض خطر قرار می‌دهد.
• مصرف ماده اعتیاد آور در مقادیر بیشتر یا برای مدت طولانی تر از آنچه فرد در نظر دارد.
• نیاز به مصرف مقدار بیشتری از ماده اعتیاد آور برای رسیدن به اثر مورد نظر (بروز تحمل)
• ادامه استفاده از ماده اعتیاد آور، حتی زمانی که باعث بروز ایجاد مشکل در روابط فرد می‌شود.
• ادامه مصرف، حتی زمانی که می‌دانید با مشکل جسمی یا روانی رو به رو هستید که می‌تواند توسط این ماده ایجاد شده یا بدتر شود.

11 معیار مشخص شده در DSM-5-TR را می‌توان به چهار دسته اصلی دسته بندی کرد. این دسته‌ها، عبارت‌اند از:

• وابستگی فیزیکی
• بروز اختلال در کنترل
• بروز مشکلات اجتماعی
• استفاده پرخطر از ماده اعتیاد آور

روانپزشکان به کمک این علائم مشکل بیمار‌ را تشخیص می‌دهند.

شدت اختلالات مصرف مواد

DSM-5-TR به پزشکان این امکان را می‌دهد که بسته به تعداد علائم شناسایی شده، مشخص کنند که اختلال مصرف مواد در بیمار تا چه حدی شدت پیدا کرده است. براین اساس، طبقه بندی زیر در این زمینه مطرح شده است:

• خفیف: وجود دو یا سه علامت، نشان دهنده اختلال خفیف مصرف مواد است.
• متوسط: وجود چهار یا پنج علامت نشان دهنده اختلال مصرف مواد در حد متوسط ​​است.
• شدید: وجود شش علامت یا بیشتر نشان دهنده ابتلا بیمار به اختلال شدید مصرف مواد است.

تشخیص شدت اختلال مصرف مواد می‌تواند به پزشکان و درمانگران کمک کند تا روش درمانی مناسب را انتخاب کنند. به طور کلی تجویز یک برنامه درمانی متناسب، شانس بهبودی بیمار را افزایش می‌دهد.

اختلالات ناشی از مصرف مواد

اختلالات ناشی از مواد، شامل مشکلاتی است که ناشی از اثرات مواد اعتیاد آور است. انواع اختلالات ناشی از مواد طبقه بندی شده در DSM-5-TR شامل اختلالات روانی ناشی از مواد، مسمومیت و ترک است.

اختلالات روانی

اختلالات روانی ناشی از مصرف مواد، شامل مشکلات روانی است که در فرد مصرف کننده، پس از شروع استفاده از ماده مخدر یا روان گردان ایجاد شده است. این مشکلات روانی، عبارت‌اند از:

اختلال روانپریشی ناشی از مصرف مواد:

این وضعیت شامل تجربه هذیان، توهم یا هر دو این موارد در یک ماه پس از مصرف یا ترک الکل، مواد مخدر یا داروهای تجویزی است.

اختلالات خواب ناشی از مصرف مواد:

این وضعیت شامل بی خوابی و سایر مشکلات مرتبط با خواب است که ناشی از مصرف مواد مخدر، الکل یا برخی داروها هستند.

اختلالات جنسی ناشی از مصرف مواد:

این وضعیت شامل تجربه مشکلات مرتبط با تحریک، میل یا عملکرد جنسی به علت مصرف مواد مخدر، روان گردان و داروها است.

هذیان ناشی از مصرف مواد:

این وضعیت با علائم هذیان ناشی از مسمومیت با یک ماده روان گردان، از جمله داروهای غیرقانونی، مواد مخدر، روان گردان و الکل مشخص می‌شود.

اختلالات عصبی – شناختی ناشی از مصرف مواد:

این وضعیت شامل تجربه اختلالات عصبی شناختی خفیف یا عمده ناشی از مصرف مواد است که پس از دوره مسمومیت و ترک حاد ادامه می‌یابند.

اختلالات افسردگی ناشی از مصرف مواد:

این نوعی افسردگی می‌تواند پس از مصرف مواد مخدر، الکل یا داروها رخ دهد. برای تشخیص این بیماری، علائم افسردگی نباید در اثر مسمومیت یا ترک بروز پیدا کرده باشند.

اختلالات دوقطبی مرتبط با مصرف مواد مخدر یا روان گردان:

این وضعیت شامل تجربه علائم شیدایی و هیپومانی، علائم افسردگی یا هر دو این اختلالات در حین مصرف یا در طول ترک مصرف ماده اعتیاد آور است.

• وسواس ناشی از مصرف مواد و اختلالات مرتبط با آن: این وضعیت با شروع علائم وسواسی – اجباری ناشی از مصرف مواد مشخص می‌شود. برای تشخیص این اختلال، علائم باید باعث بروز ناراحتی و اختلال در زندگی روزمره فرد شوند.
• اختلالات اضطرابی ناشی از مصرف مواد: این وضعیت شامل تجربه اضطراب یا حملات پانیک به علت استفاده از داروها، مواد مخدر، داروی روان گردان یا الکل است. اضطراب ممکن است در طول مسمومیت یا ترک دارو نیز ایجاد شود، اما برای تشخیص ابتلا به این اختلال، علائم اضطراب نباید ناشی از علائم مسمومیت یا ترک باشد.

در بازنگری متن DSM-5، اطلاعات مربوط به اختلالات عصبی شناختی خفیف ناشی از مواد به روز شد و در حال حاضر شامل علائم ناشی از مصرف محرک‌هایی مانند مت آمفتامین و کوکائین نیز است. چنین بازنگری بر پایه نتایج حاصل از تحقیقاتی انجام شد که نشان می‌دهند استفاده طولانی مدت از محرک‌ها می‌تواند اثرات عصبی شناختی طولانی‌تری بر یادگیری، حافظه و عملکرد اجرایی داشته باشند.

مسمومیت با مواد مخدر یا روان گردان

مسمومیت با مواد مخدر یا روان گردان، شامل گروهی از اختلالات ناشی از مصرف مواد است که در اثر استفاده بیش از حد از یک ماده بروز پیدا می‌کنند. اختلالات مسمومیت با مواد مخدر یا روان گردان، عبارت‌اند از:

• مسمومیت با کوکائین
• مسمومیت با ماری جوانا
• هذیان ناشی از مسمومیت با مواد مخدر یا روان گردان
• مسمومیت با هروئین (افیون‌ها)
• مسموم شدن با متامفتامین (محرک)
• مسمومیت با LSD یا مسمومیت اسیدی

ترک ماده مخدر یا روان گردان

ترک شامل تجربه علائم فیزیکی، شناختی و رفتاری به علت کاهش یا توقف مصرف مواد است. برای تشخیص ابتلا فرد به شرایط ناشی از ترک، علائم نباید به علت اختلال روانی یا شرایط پزشکی دیگری ایجاد شده باشند. ترک برخی مواد (مانند الکل یا باربیتورات‌ها) می تواند دشوار و گاهی اوقات کشنده باشد.

برخی از مواد، مانند مواد افیونی، حتی زمانی که برای مدت کوتاهی و برای اهداف پزشکی به طور قانونی مصرف شوند، ممکن است منجر به بروز علائم ترک شوند.

تشخیص اختلالات سوء مصرف مواد

اختلالات مصرف مواد باید توسط روانپزشک، روانشناس یا یک مشاور دارای تخصص در زمینه اعتیاد به مواد مخدر و الکل ارزیابی شود. یک متخصص ممکن است با تجویز آزمایش خون یا ادرار، نسبت به تشخیص اعتیاد فرد اقدام کند. با این حال، توجه به این نکته مهم است که هیچ تست آزمایشگاهی وجود ندارد که بتواند وابستگی یا اعتیاد را نشان دهد.

برای تشخیص اختلال مصرف مواد، پزشک با انجام معاینه فیزیکی و آگاهی از سابقه پزشکی بیمار، وضعیت فرد را ارزیابی می‌کند. علاوه براین، پزشک درباره میزان و دفعات مصرف مواد نیز از بیمار سؤالاتی خواهد پرسید.

سخن آخر

عدم درمان اختلالات مصرف مواد، می‌تواند در سلامتی، روابط و زندگی فرد مشکلات متعددی را ایجاد کند. حتی برخی از موارد اعتیاد می‌توانند کشنده باشند، بنابراین در اسرع وقت از یک متخصص کمک بگیرید. پزشک معالج شما می‌تواند شما را به یک متخصص یا یک مرکز ترک اعتیاد معتبر ارجاع دهد. بنابراین برای شروع درمان با یک متخصص مشورت کنید.

اگر فکر می‌کنید که ممکن است شما یا یکی از نزدیکانتان دچار اختلال مصرف مواد باشید، بهتر است بدانید که روش‌های درمانی موثری در دسترس هستند که می‌توانند مفید باشند. اولین قدم این است که با پزشک معالج خود در مورد ارک اعتیاد صحبت کنید. نیازهای درمانی و بهبودی شما بسته به ماهیت و شدت مصرف مواد شما متفاوت خواهد بود.

نتایج حاصل از تحقیقات نشان می‌دهد که برخورداری از حمایت اجتماعی در طول ترک اعتیاد، مسئله‌ای مهم است. به همین علت بهتر است که برای ترک اعتیاد، با نزدیکان قابل اعتماد خود تماس داشته باشید. هیچ برنامه و رویکرد یکسان و مشابهی برای درمان اختلالات مصرف مواد وجود ندارد. به همین علت برای شروع ترک اعتیاد و یافتن برنامه درمانی مناسب، باید با پزشک معالج خود مشورت کنید.