اصطلاح هیدروسفالی از دو کلمه “هیدرو” به معنای آب، و “سفالوس” به معنای سر، مشتق شده است. هیدروسفالی، وضعیتی است که در آن مایع اضافی مغزی (CSF) در بطن ها از مغز ساخته می شود و ممکن است باعث افزایش فشار داخل جمجه شود. اگرچه هیدروسفالی اغلب به عنوان “آب روی مغز” توصیف می شود، “آب” در واقع، یک مایع شفاف اطراف مغز و نخاع است. اما فشار بیش از حد مایع مغزی نخاعی در هیدروسفالی می تواند به بافت مغز آسیب برساند و باعث ایجاد طیف وسیعی از اختلالات عملکرد مغز شود.
شیوع هیدروسفالی
هیدروسفالی ممکن است در هر سنی اتفاق بیفتد، اما بیشتر در نوزادان و بزرگسالان 60 و بالاتر مشاهده می شود. درمان جراحی هیدروسفالی می تواند سطح طبیعی مایعات مغزی نخاعی را در مغز احیا و حفظ کند.
روش های درمانی مختلف برای مدیریت علائم یا اختلالات عملکردی ناشی از هیدروسفالی مورد نیاز است.
علائم هیدروسفالی
علائم هیدروسفالی با توجه به سن شروع تا حدودی متفاوت است.
علائم هیدروسفالی در نوزادان
علائم شایع هیدروسفالی در نوزادان شامل موارد زیر است:
- تغییر در سر
- اندازه غیرطبیعی سر
- افزایش سریع اندازه سر
- ملاج نرم (فونتانل) در بالای سر
علائم جسمی
- تشنج
- استفراغ
- رشد ضعیف
- تغذیه ضعیف
- تحریک پذیری
- خواب آلودگی
- نقص در قدرت عضلات
- پاسخ ضعیف در مقابل لمس
- چشمان ثابت به سمت پایین (غروب خورشید)
علائم هیدروسفالی در کودکان
در میان کودکان، علائم هیدروسفالی ممکن است شامل موارد زیر باشد:
علائم و نشانه های جسمی
- سردرد
- تشنج
- تعادل ناپایدار
- اشتهای ضعیف
- بی اختیاری ادرار
- هماهنگی ضعیف
- تاری دید یا دوبینی
- حالت تهوع یا استفراغ
- خواب آلودگی یا بی حالی
- بزرگ شدن غیر طبیعی سر کودک نو پا
- چشمان ثابت به سمت پایین (غروب خورشید)
تغییرات رفتاری و شناختی
- تحریک پذیری
- تغییر در شخصیت
- افت عملکرد تحصیلی
- تأخیر یا مشکل در مهارت مانند مشکل در راه رفتن یا تکلم
علائم هیدروسفالی در بالغین
علائم متداول در این گروه سنی عبارتند از:
- سردرد
- بی حالی
- مشکل در بینایی
- از دست دادن هماهنگی یا تعادل
- از دست دادن کنترل مثانه یا اصرار مکرر برای ادرار کردن
- کاهش حافظه، تمرکز و دیگر مهارت های تفکر که ممکن است بر عملکرد شغلی تأثیر بگذارد.
علائم هیدروسفالی در سالمندان
در بین بزرگسالان 60 سال و بالاتر علائم شایع تر هیدروسفالی عبارتند از:
- از دست دادن حافظه
- هماهنگی یا تعادل ضعیف
- از دست دادن کنترل مثانه یا تکرر ادرار
- از دست دادن تدریجی مهارت های دیگر تفکر یا استدلال
- مشکل در راه رفتن که به شکل احساس گیر بودن پاها توصیف می شود.
مراجعه به پزشک
برای نوزادان و کودکان نوپا که علائم زیر را تجربه می کنند، سریعا باید به پزشک مراجعه کنید:
- تشنج
- گریه های بلند
- مشکلات تنفسی
- مشکل در مکیدن یا تغذیه
- استفراغ غیرقابل توضیح و مکرر
- عدم تمایل به حرکت سر یا دراز کشیدن
علت هیدروسفالی
از آنجا که بیش از یک علت می تواند منجر به مشکلات مرتبط با هیدروسفالی شود، لازم است تشخیص به موقع و مراقبت مناسب انجام شود. به ندرت، هیدروسفالی جنبه ارثی دارد ولی ممکن است با اختلالات رشدی از جمله اسپینا بیفیدا (نقص مادرزادی ستون فقرات) و آنسفالوسل (فتق مغز) همراه باشد. هیدروسفالی به دلیل عدم تعادل بین میزان تولید مایع مغزی نخاعی و میزان جذب آن به جریان خون ایجاد می شود.
مایع مغزی نخاعی نقش مهمی در عملکرد مغز دارد از جمله:
- نگهدارنده مغز است و اجازه می دهد تا مغز در جمجمه شناور شود.
- تکیه گاه مغز برای جلوگیری از آسیب
- دفع مواد سمی متابولیسم مغز
- جبران تغییرات فشار خون در مغز
مایع اضافی مغزی در بطن ها به یکی از دلایل زیر رخ می دهد:
انسداد: شایع ترین مشکل انسداد جزئی از جریان طبیعی مایعات مغزی، یا از یک بطن به دیگری یا از بطن ها به سایر فضاهای اطراف مغز است.
جذب ضعیف: هیدروسفالی ناشی از جذب ضعیف کمتر دیده می شود و اغلب مربوط به التهاب بافت های مغزی در اثر بیماری یا آسیب است.
تولید بیش از حد: به ندرت، افزایش بیش از جذب مایع نخاعی مغزی دیده می شود.
عوامل خطر هیدروسفالی
در بسیاری موارد، علت دقیق منجر به هیدروسفالی ناشناخته است. با این حال، تعدادی از مشکلات رشدی یا پزشکی می تواند باعث ایجاد هیدروسفالی شده یا خطر ابتلا به آن را افزایش دهند.
عوامل خطر هیدروسفالی در نوزادان
هیدروسفالی موجود در بدو تولد (مادرزادی) یا کمی بعد از تولد ممکن است به دلیل هر یک از موارد زیر رخ دهد:
- رشد غیر طبیعی سیستم عصبی مرکزی که می تواند مانع از جریان مایع مغزی نخاعی شود.
- خون ریزی درون بطن ها که یک عارضه احتمالی زایمان زودرس است.
- عفونت در رحم در دوران بارداری مانند سرخچه یا سفلیس که می تواند باعث التهاب در بافت های مغزی جنین شود.
سایر عوامل خطر عبارتند از:
سایر عواملی که می توانند در هیدروسفالی در هر گروه سنی نقش داشته باشند عبارتند از:
- آسیب دیدگی مغز
- ضایعات یا تومورهای مغز یا نخاع
- خون ریزی در مغز ناشی از سکته مغزی یا آسیب دیدگی سر
- عفونت های سیستم عصبی مرکزی مانند مننژیت باکتریایی یا اوریون
عوارض هیدروسفالی
عوارض طولانی مدت هیدروسفالی می تواند بسیار متفاوت باشد و پیش بینی آن ها اغلب دشوار است. اگر هیدروسفالی از زمان تولد پیشرفت کرده باشد، ممکن است منجر به ناتوانی های ذهنی قابل توجهی، رشدی و روانی شود. موارد صعب العلاج، در صورت درمان مناسب و به موقع، ممکن است عوارض جدی نداشته باشد. علائم کاهش حافظه و یادگیری در بزرگسالان، معمولاً بعد از درمان هیدروسفالی بهبودی ضعیف بهتری پیدا می کنند. میزان عوارض بستگی به مشکلات زمینه ای پزشکی، شدت علائم اولیه و تشخیص به موقع و درمان دارد.
تشخیص هیدروسفالی
تشخیص هیدروسفالی معمولاً شامل سوالات پزشکتان در مورد علائم و بررسی تاریخچه پزشکی شما، معاینه جسمی و بدنی، آزمایش عصبی و تست های تصویربرداری از مغز می باشد.
معاینه
امتحان عصب شناسی: نوع امتحان عصبی بستگی به سن شما دارد. متخصص مغز و اعصاب ممکن است سؤالاتی را بپرسد و آزمایشات نسبتاً ساده ای را انجام دهد تا وضعیت ماهیچه ها، حرکات و چگونگی عملکرد حواس شما را ارزیابی کند.
آزمایشات
تصویربرداری از مغز: آزمایشات تصویربرداری می توانند به تشخیص هیدروسفالی و شناسایی علل اساسی علائم کمک کنند. این آزمایشات ممکن است شامل موارد زیر باشد:
سونوگرافی: در تصویربرداری با سونوگرافی، که از امواج صوتی با فرکانس بالا برای تولید تصاویر استفاده می کند، اغلب برای ارزیابی اولیه برای نوزادان استفاده می شود زیرا این یک روش نسبتاً ساده و کم خطر است.
دستگاه سونوگرافی بر روی نقطه نرم (فونتانل) در بالای سر کودک قرار می گیرد. سونوگرافی همچنین ممکن است قبل از تولد هیدروسفالی را تشخیص دهد برای همین از سونوگرافی برای معاینات پیش از تولد استفاده می شود.
تصویربرداری با رزونانس مغناطیسی: (MRI) از امواج رادیویی و یک میدان مغناطیسی برای تولید تصاویر دقیق و سه بعدی از مغز استفاده می کند و بدون درد است.
اسکن های MRI می توانند بطن بزرگ شده ناشی از مایع اضافی مغزی را نشان دهند. همچنین ممکن است از آن ها برای شناسایی علل اساسی هیدروسفالی یا سایر شرایطی که منجر به علائم می شوند استفاده شود.
کودکان ممکن است برای برخی از اسکن های MRI به آرامبخش ملایم نیاز داشته باشند. با این حال، برخی بیمارستان ها از نسخه بسیار سریع MRI استفاده می کنند که به طور کلی نیازی به آرام بخش نیست.
اسکن توموگرافی کامپیوتری: (CT) یک فناوری تخصصی اشعه ایکس است که می تواند تصاویر مقطعی از مغز ایجاد کند. اسکن بدون درد و سریع است. اما در کودکان معمولاً دارای یک آرام بخش خفیف است.
اشکالاتی که در اسکن CT وجود دارد این است که شامل تصاویر کمتری نسبت به MRI است. اسکن CT برای هیدروسفالی معمولاً فقط برای موارد اضطراری استفاده می شود.
درمان هیدروسفالی
ممکن است یکی از دو روش جراحی برای درمان هیدروسفالی استفاده شود.
متداول ترین روش درمانی برای هیدروسفالی، جراحی سیستم جذب و تخلیه (drainage) است که به آن شنت (shunt) گفته می شود. شنت، از لوله ای طولانی و انعطاف پذیر با دریچه تشکیل شده است که باعث می شود مایعات از مغز در جهت درست و با سرعت مناسب جریان یابد.
یک انتهای لوله معمولاً در یکی از بطن های مغز قرار می گیرد. سپس لوله از زیر پوست به قسمت دیگری از بدن مثل شکم وصل می شود که مایع اضافی مغزی می تواند به راحتی جذب شود.
افرادی که به هیدروسفالی مبتلا هستند معمولاً برای بقیه عمر به سیستم شنت احتیاج دارند و کنترل منظم لازم است.
بطن سوم آندوسکوپی: بطن سوم آندوسکوپی، یک روش جراحی است که می تواند برای بعضی از افراد استفاده شود. جراح شما از یک دوربین فیلمبرداری کوچک برای داشتن دید مستقیم در مغز استفاده می کند و در پایین یکی از بطن ها یا بین بطن ها سوراخ می کند تا مایعات مغزی نخاعی از مغز خارج شود.
عوارض عمل جراحی: هر دو روش جراحی می تواند منجر به عوارض شود. سیستم های شنت می توانند به دلیل نقص مکانیکی، انسداد یا عفونت، تخلیه مایع مغزی نخاعی را متوقف کنند. عوارض بطن آندوسکوپی شامل خون ریزی و عفونت است.
هرگونه نارسایی نیاز به توجه فوری، تجدید نظر در جراحی یا درمان های دیگر دارد. علائم مشکلات ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- تب
- سردرد
- تحریک پذیری
- خواب آلودگی
- مشکلات بینایی
- حالت تهوع یا استفراغ
- قرمزی، درد یا حساسیت پوست در طول مسیر لوله شنت
- درد شکم هنگامی که شیر شنت در شکم قرار می گیرد.
- بازگشت هر یک از علائم اولیه هیدروسفالی
سایر درمان ها
بسته به شدت عوارض طولانی مدت هیدروسفالی ممکن است برخی از بیماران مبتلا به هیدروسفالی، به ویژه کودکان، نیاز به درمان بیشتری داشته باشند.
یک تیم مراقبت از کودکان ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- متخصص اطفال یا روان پزشک، که برنامه درمانی و مراقبت های پزشکی را نظارت می کند.
- متخصص مغز و اعصاب کودکان، اختلالات عصبی در کودکان را تشخیص و بررسی می کند.
- درمانگر، متخصص در زمینه درمانی که پیشرفت مهارت های روزمره را ارزیابی می کند.
- درمانگر رشد، که در زمینه درمانی به شما کمک می کند تا کودک خود را در ایجاد رفتارهای متناسب با سن، مهارت های اجتماعی و مهارت های بین فردی راهنمایی کنید.
- ارائه دهنده سلامت روان مانند روان شناس
- مددکار اجتماعی، که برای دسترسی به خدمات و برنامه ریزی برای انتقال در مراقبت از خانه، به خانواده کمک می کند.
- معلم آموزش ویژه، نیازهای آموزشی را تعیین می کند و منابع آموزشی مناسبی را مشخص می کند.
بزرگسالان با عوارض شدیدتر نیز ممکن است نیاز به خدمات کاردرمانی، اجتماعی یا سایر متخصصان پزشکی داشته باشند.
با کمک روش های توانبخشی، راهنمایی و یادگیری، بسیاری از افراد مبتلا به هیدروسفالی با محدودیت های اندکی زندگی می کنند.
بیمارستان ها و سازمان های داوطلبانه که به معلولین خدمت می کنند، منابع خوبی برای پشتیبانی عاطفی و عملی هستند از این منابع بخواهید تا به شما در ارتباط با خانواده های دیگری که بیمار مبتلا به هیدروسفالی را دارند کمک کند.
از پزشک بپرسید که آیا شما یا فرزندتان باید علیه مننژیت واکسینه شود؟ مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری ها، واکسیناسیون مننژیت را برای کودکان و نوجوانان توصیه می کند. همچنین برای کودکان خردسال و بزرگسالانی که به هر یک از دلایل زیر می تواند در معرض خطر مننژیت باشند توصیه می شود:
- مسافرت به کشورهایی در معرض خطر مننژیت
- داشتن طحال آسیب دیده و یا طحال خارج شده
- داشتن یک اختلال سیستم ایمنی به نام کمبود مکمل ترمینال
آمادگی برای مراجعه به پزشک
این مهم است که کودک خود را به تمام جلسات معاینه که به طور منظم برای کودک برنامه ریزی شده، ببرید. این معاینات فرصتی برای پزشک است که می تواند رشد کودک را در مناطق مهم کنترل کند، از جمله:
- لحن بیان
- قدرت عضلانی
- هماهنگی بین عضلات
- مهارت های حرکتی متناسب با سن
- اندازه سر، میزان رشد سر و رشد کلی بدن
- توانایی های حسی-بینایی، شنوایی و لمس
سؤالاتی که باید در هنگام بررسی های منظم برای پاسخگویی به آن ها آماده شوید، موارد زیر را شامل می شود:
- چقدر خوب غذا می خورد؟
- فرزند شما چگونه به لمس پاسخ می دهد؟
- نگرانی در مورد رشد یا پیشرفت فرزندتان چیست؟
- آیا فرزند شما در حال پیشرفت رشدی مانند غلتیدن، بالا رفتن، نشستن، خزیدن، راه رفتن یا صحبت کردن می باشد یا نمی باشد؟
بعد از ارزیابی اولیه، پزشک ممکن است شما را به پزشک متخصص در تشخیص و درمان شرایطی که بر مغز و سیستم عصبی تأثیر می گذارد، ارجاع دهد.
آماده پاسخگویی به سؤالات زیر در مورد علائم از طرف فرزند خود باشید:
- آیا شما یا فرزندتان مشکل بینایی دارید؟
- آیا شما یا فرزندتان سردرد یا تب داشتید؟
- آیا این علائم به مرور زمان تغییر کرده است؟
- آیا این علائم شامل تهوع یا استفراغ است؟
- در نوزادان: آیا علائم و علائم شامل تشنج است؟
- آیا شما یا فرزندتان اخیراً داروی جدیدی را شروع کرده اید؟
- آیا شما یا فرزندتان دچار آسیب دیدگی اخیر در سر بوده اید؟
- آیا فرزند شما در عملکرد مدرسه تغییری را تجربه کرده است؟
- چه علائمی یا علائمی را متوجه شده اید؟ از کی شروع کردند؟
- آیا متوجه مشکلات جدیدی در زمینه حرکت یا هماهنگی شده اید؟
- آیا متوجه تغییرات شخصیتی از جمله افزایش تحریک پذیری شدید؟
- آیا علائم و نشانه ها شامل خواب آلودگی غیر طبیعی یا کمبود انرژی است؟
- در نوزادان: آیا علائم و نشانه ها شامل مشکل در خوردن غذا یا تنفس است؟
- در کودکان بزرگتر و بزرگسالان: آیا علائم و نشانه ها شامل بی اختیاری ادرار است؟
آخرین دیدگاه‌ها