محرک‌های مغز استخوان

آزمایش خون، به‌ویژه شمارش کامل خون (CBC)، ابزاری حیاتی برای ارزیابی وضعیت سلول‌های خونی بدن، شامل گلبول‌های قرمز (RBC)، گلبول‌های سفید (WBC) و پلاکت‌ها است. کاهش تعداد این سلول‌ها، چه به دلیل بیماری‌های زمینه‌ای و چه به عنوان عارضه جانبی برخی درمان‌ها، می‌تواند سلامت فرد را به خطر اندازد. در چنین شرایطی، استفاده از محرک‌های مغز استخوان به عنوان یک مداخله درمانی مؤثر مطرح می‌شود. این داروها با تحریک مستقیم مغز استخوان، بافت زنده‌ای که در حفره‌های استخوان‌های خاص، به‌ویژه لگن و مهره‌ها، قرار دارد و محل اصلی تولید سلول‌های بنیادی خونساز است، به افزایش تولید این سلول‌های حیاتی کمک می‌کنند.

عملکرد مغز استخوان در بدن

مغز استخوان، بافت اسفنجی نرمی است که در داخل استخوان‌های بزرگ بدن مانند لگن، ستون فقرات، دنده‌ها و استخوان‌های بلند بازو و ران قرار دارد. عملکرد اصلی مغز استخوان، تولید سلول‌های خونی است که به عنوان هماتوپوئز شناخته می‌شود.

این فرآیند حیاتی شامل تولید سه نوع اصلی سلول خونی است: گلبول‌های قرمز که وظیفه حمل اکسیژن به سراسر بدن را بر عهده دارند، گلبول‌های سفید که بخشی از سیستم ایمنی بدن بوده و در مقابله با عفونت‌ها نقش دارند، و پلاکت‌ها که در فرآیند انعقاد خون و جلوگیری از خونریزی دخیل هستند.

مغز استخوان حاوی سلول‌های بنیادی خونساز است که توانایی تمایز به انواع مختلف سلول‌های خونی را دارند. این سلول‌های بنیادی به طور مداوم تکثیر و تمایز می‌یابند تا نیازهای بدن به سلول‌های خونی را تأمین کنند. سلامت و عملکرد مناسب مغز استخوان برای حفظ هموستاز و پاسخگویی به شرایط مختلف فیزیولوژیک و پاتولوژیک بدن ضروری است.

بیش از ۱۶۸ پزشک آنلاین و آماده پاسخگویی

مشاوره آنلاین با بهترین متخصصان داخلی

گفتگو با پزشک

محرک‌های مغز استخوان چه هستند؟

محرک‌های مغز استخوان دسته‌ای از عوامل هستند که تولید و بلوغ سلول‌های خونی در مغز استخوان را تحریک و تسریع می‌کنند. این عوامل می‌توانند به طور طبیعی در بدن تولید شوند یا به صورت داروهای نوترکیب برای مصارف پزشکی سنتز گردند.

هدف از استفاده از محرک‌های مغز استخوان، افزایش تعداد سلول‌های خونی خاص در شرایطی است که تولید آن‌ها در بدن کاهش یافته یا نیاز به افزایش سریع آن‌ها وجود دارد. این شرایط می‌تواند شامل عوارض جانبی شیمی‌درمانی، نارسایی مغز استخوان، برخی از انواع کم‌خونی، و آماده‌سازی برای پیوند مغز استخوان باشد.

محرک‌های مغز استخوان با اتصال به گیرنده‌های خاص روی سلول‌های بنیادی و پیش‌ساز خونی در مغز استخوان، مسیرهای سیگنالینگ داخل سلولی را فعال کرده و منجر به تکثیر، تمایز و آزادسازی سلول‌های خونی بالغ به جریان خون می‌شوند.

مطالعه بیشتر: پیوند مغز استخوان

چه زمانی فرد به محرک مغز استخوان نیاز دارد؟

شرایط خاصی وجود دارد که در آنها بایستی مغز استخوان بیماران تحریک شود. از جمله این موارد، عبارت‌اند از:

افزایش تولید سلول‌های خونی:

هنگامی که تعداد یک یا چند نوع از سلول‌های خونی کمتر از حد نرمال است یا پیش‌بینی می‌شود به دلیل درمان‌های خاص کاهش یابد، محرک‌های مغز استخوان می‌توانند به افزایش تولید آن‌ها کمک کنند. این اقدام گاهی به‌صورت پیشگیرانه و قبل از شروع درمان‌هایی مانند شیمی‌درمانی که می‌تواند به مغز استخوان آسیب برساند، انجام می‌شود.

در طول شیمی‌درمانی سیتوتوکسیک، پایش دقیق سطح نوتروفیل‌ها (نوعی گلبول سفید) اهمیت دارد، زیرا کاهش آن‌ها (نوتروپنی) خطر عفونت را به شدت افزایش می‌دهد. در صورت بروز نوتروپنی، به‌ویژه نوتروپنی عمیق، محرک‌های مغز استخوان می‌توانند به تسریع بهبودی و کاهش خطر عفونت کمک کنند.

آمادگی برای اهدای سلول‌های بنیادی:

افراد سالمی که داوطلب اهدای سلول‌های بنیادی هستند نیز ممکن است برای افزایش تعداد سلول‌های بنیادی خونساز در جریان خون خود، تحت درمان با محرک‌های مغز استخوان قرار بگیرند. این امر جمع‌آوری سلول‌های بنیادی را از طریق خون آسان‌تر می‌کند و به موفقیت پیوند کمک می‌کند. به‌عنوان مثال، اهدکنندگان سلول‌های بنیادی معمولاً فیلگراستیم (یک فاکتور رشد) را برای چند روز قبل از اهدا دریافت می‌کنند.

مطالعه بیشتر: پیوند سلول های بنیادی خونساز

انواع داروهای محرک مغز استخوان کدامند؟

داروهای محرک مغز استخوان معمولاً به‌صورت تزریق زیر جلدی یا داخل وریدی تجویز می‌شوند. انتخاب نوع دارو و دوز آن بستگی به شرایط بیمار و هدف درمان دارد. محرک‌های مغز استخوان انواع مختلفی دارند که هر کدام تولید نوع خاصی از سلول‌های خونی را بیشتر تحریک می‌کنند:

فاکتورهای رشد گلبول‌های سفید (WBC):

فیلگراستیم و لنوگراستیم (G-CSFs)

به‌طور اختصاصی تولید و بلوغ نوتروفیل‌ها را تحریک می‌کنند و در پیشگیری و درمان نوتروپنی ناشی از شیمی‌درمانی و سایر شرایط مؤثرند.

فاکتور محرک کلونی گرانولوسیت (G-CSF) یک سیتوکین است که به طور اختصاصی تولید و بلوغ گرانولوسیت‌ها، نوعی از گلبول‌های سفید خون که نقش مهمی در مقابله با عفونت‌های باکتریایی و قارچی دارند، را تحریک می‌کند. داروهای نوترکیب G-CSF مانند فیلگراستیم و لنوگراستیم به طور گسترده برای افزایش تعداد نوتروفیل‌ها (نوعی گرانولوسیت) در بیماران مبتلا به نوتروپنی ناشی از شیمی‌درمانی، پیوند مغز استخوان یا سایر شرایط پزشکی استفاده می‌شوند.

سارگراموستیم (GM-CSF)

 طیف وسیع‌تری از گلبول‌های سفید و ماکروفاژها را تحریک می‌کند و در برخی موارد پس از پیوند مغز استخوان کاربرد دارد.

فاکتور محرک کلونی گرانولوسیت-ماکروفاژ (GM-CSF) سیتوکین دیگری است که طیف وسیع‌تری از سلول‌های خونی از جمله گرانولوسیت‌ها (نوتروفیل‌ها، ائوزینوفیل‌ها، بازوفیل‌ها) و مونوسیت‌ها/ماکروفاژها را تحریک می‌کند. GM-CSF همچنین می‌تواند سلول‌های پیش‌ساز خونی را تحریک کرده و در بهبود عملکرد ایمنی نقش داشته باشد. این دارو در برخی موارد پس از پیوند مغز استخوان و در درمان برخی از انواع سرطان‌ها کاربرد دارد.

پگفیلگراستیم

فرم طولانی‌اثر G-CSF است که نیاز به دفعات کمتری برای تزریق دارد و اثری مشابه فیلگراستیم دارد.

مطالعه بیشتر: راهکارهای افزایش پلاکت خون

فاکتورهای رشد گلبول‌های قرمز (RBC):

اریتروپویتین (EPO) و داربوپوئتین: تولید گلبول‌های قرمز را تحریک می‌کنند و در درمان کم‌خونی ناشی از نارسایی مزمن کلیه و شیمی‌درمانی مؤثرند.

اریتروپویتین (EPO) یک هورمون گلیکوپروتئینی است که عمدتاً توسط کلیه‌ها در پاسخ به کاهش سطح اکسیژن در خون تولید می‌شود. EPO با تحریک مغز استخوان، تولید و بلوغ گلبول‌های قرمز خون (اریتروسیت‌ها) را افزایش می‌دهد. داروهای نوترکیب EPO مانند اپوئتین آلفا و داربوپوئتین آلفا برای درمان کم‌خونی ناشی از نارسایی مزمن کلیه، شیمی‌درمانی و برخی دیگر از بیماری‌ها استفاده می‌شوند.

داروهای افزایش‌دهنده پلاکت:

رومیپلاستیم، الترومبوپگ، آواترومبوپگ و لوسوترومبوپگ: این داروها مکانیسم‌های متفاوتی برای افزایش تولید پلاکت دارند و در درمان کاهش پلاکت ناشی از بیماری‌هایی مانند ترومبوسیتوپنی ایمنی (ITP) و گاهی اوقات شیمی‌درمانی کاربرد دارند.

فاکتورهای رشد معمولاً از طریق تزریق در زیر پوست تجویز می‌شوند. برخی از این داروها نیز ممکن است به صورت داخل وریدی تجویز شوند. تیم پزشکی معالج بیماران می‌تواند داروی مورد نیاز را با تزریق تجویز کند، و گاهی اوقات افراد و اعضای خانواده نیز یاد می‌گیرند که چگونه آن داروها را تجویز کنند.

کاربردهای بالینی محرک‌ها

محرک‌های مغز استخوان نقش مهمی در مدیریت و درمان بسیاری از شرایط پزشکی ایفا می‌کنند. یکی از مهم‌ترین کاربردهای آن‌ها کاهش مدت و شدت نوتروپنی (کاهش تعداد نوتروفیل‌ها) در بیماران تحت شیمی‌درمانی است، که خطر عفونت‌های جدی را به طور قابل توجهی کاهش می‌دهد.

در پیوند مغز استخوان، این محرک‌ها به تسریع بازسازی سیستم خونساز بیمار پس از پیوند کمک می‌کنند. اریتروپویتین به طور گسترده در درمان کم‌خونی ناشی از نارسایی مزمن کلیه، که یک عارضه شایع در این بیماران است، استفاده می‌شود و نیاز به تزریق خون را کاهش می‌دهد.

همچنین، در برخی از انواع کم‌خونی‌های ناشی از بیماری‌های مزمن یا شیمی‌درمانی، EPO می‌تواند به بهبود سطح هموگلوبین و کاهش علائم کم‌خونی کمک کند. در موارد خاص، GM-CSF برای تحریک سیستم ایمنی پس از پیوند مغز استخوان یا در درمان برخی از بدخیمی‌های خونی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

عوارض جانبی و هشدارها

استفاده از محرک‌های مغز استخوان، همانند سایر داروها، می‌تواند با عوارض جانبی همراه باشد. عوارض جانبی G-CSF و GM-CSF معمولاً شامل درد استخوان، درد عضلانی، سردرد، تب و خستگی است. در موارد نادر، عوارض جدی‌تری مانند سندرم دیسترس تنفسی حاد (ARDS) یا پارگی طحال گزارش شده است.

اریتروپویتین می‌تواند منجر به افزایش خطر لخته شدن خون، افزایش فشار خون و در برخی بیماران مبتلا به سرطان، تسریع رشد تومور شود. قبل از شروع درمان با محرک‌های مغز استخوان، پزشک باید به دقت سابقه پزشکی بیمار را بررسی کرده و مزایا و خطرات احتمالی را ارزیابی کند.

در طول درمان، نظارت دقیق بر وضعیت بیمار و انجام آزمایش‌های خون منظم برای ارزیابی پاسخ درمانی و تشخیص زودهنگام عوارض جانبی احتمالی ضروری است. همچنین، بیماران باید در مورد علائم هشداردهنده عوارض جانبی آگاه شده و در صورت بروز آن‌ها، فوراً به پزشک اطلاع دهند.

چه زمانی باید با یک پزشک مشورت کنم؟

اگر از داروهای تحریک کننده مغز استخوان استفاده می‌کنید، در صورت شروع علائم نگران کننده، به پزشک خود اطلاع دهید. به این ترتیب، در صورت تجربه هر یک از موارد زیر فوراً با پزشک معالج خود تماس بگیرید:

• تنگی نفس
• افزایش ضربان قلب
• لرز، که جزو علائم احتمالی عفونت است.
• ظاهر شدن هرگونه جوش بر روی پوست
• خونریزی که حتی بعد از چند دقیقه قطع نمی‌شود.
• ابتلا به تب 38 درجه سانتیگراد یا بالاتر