محرک‌های مغز استخوان

آزمایش خون، که معمولا به عنوان شمارش کامل خون (CBC) شناخته می‌شود، میزان گلبول‌های قرمز (RBC)‌، گلبول‌های سفید (WBC) و پلاکت‌ها را اندازه گیری می‌کند. هنگامی که تعداد این سلول‌ها کمتر از میزان استاندارد است یا انتظار می‌رود که بنابر برخی علل، دچار کاهش شود، می‌توان محرک های مغز استخوان را برای افزایش تولید این سلول‌های خونی در بدن تجویز کرد. به این ترتیب، به کمک این داروها، میزان تولید این سلول‌ها نرمال خواهد شد.

مصرف محرک های مغز استخوان خطرات و عوارض جانبی بالقوه جدی دارند. همه افرادی که تعداد سلول‌های کمی دارند، به کمک این داروها درمان نمی‌شوند. در درمان بیماری سرطان، استفاده از داروهای تقویت‌کننده مغز استخوان، جزو مراقبت‌های حمایتی محسوب می‌شود. به این معنی که این دارو مستقیماً با سرطان مبارزه نمی‌کند، اما از راه‌های دیگر به سلامتی فرد کمک می‌کند.

با مصرف این داروها، می‌توان عوارض ایجاد شده در اثر ابتلا به سرطان را تا حد ممکن کاهش داد. ولی تجویز آنها باید توسط یک پزشک انجام بگیرد.

مغز استخوان بافت زنده‌ای است که در داخل حفره‌های برخی از استخوان‌ها، به‌ویژه استخوان‌های باسن و مهره‌ها یا استخوان‌های ستون فقرات وجود دارد. مغز استخوان جایی است که بیشتر سلول‌های بنیادی خونساز بدن در آنجا قرار دارند.

به این صورت که سلول‌های بنیادی خونساز تقسیم می‌شوند و انواع مختلف سلول‌های خونی از جمله گلبول‌های قرمز، WBC و پلاکت‌ها را ایجاد می‌کنند. بنابراین سلول‌های مغز استخوان نقش مهمی در حفظ سلامتی افراد دارند. به گونه‌ای که وجود هرگونه نقص در مغز استخوان، می‌تواند عوارض جانبی نامطلوبی ایجاد کند.

سرطان و مغز استخوان

مغز استخوان ممکن است به علل مختلفی دچار نقص در عملکرد طبیعی خود شود. در برخی از سرطان‌های خون، سلول‌های سرطانی در مغز استخوان رشد می‌کنند. علاوه براین، بسیاری از داروهای مورد استفاده در شیمی درمانی، برای مغز استخوان سمی هستند.

بدون داشتن مغز استخوان سالم، تولید سلول‌های خونی دچار مشکل می‌شود و سلول‌های خونی جدید نمی‌توانند با بازیافت طبیعی سلول‌های خونی هماهنگ شوند. در واقع هنگامی که سلول‌های خونی به عنوان یک عارضه جانبی درمان سرطان به سرعت می‌میرند، بدن با مشکلات عمده و جدی رو‌به‌رو می‌شود.

تحریک مغز استخوان چیست؟

مغز استخوان سالم، به سیگنال‌های شیمیایی بدن که باعث تولید سلول‌های خونی می‌شوند، پاسخ می‌دهد. دانشمندان موفق شده‌اند که داروهایی را بسازند که تولید این سیگنال‌های شیمیایی را تکرار ‌کنند. بنابراین می‌توان از آنها برای افزایش تولید سلول‌های خونی استفاده کرد. این داروهای افزاینده در اغلب موارد در دوزهای بالایی برای بیماران مختلف تجویز می‌شوند.

سلول‌ها یا مولدهای مختلف انواع سلول‌های خونی در مغز ممکن است به سیگنال‌های شیمیایی متفاوت پاسخ دهند. یک اصطلاح کلی برای سیگنال شیمیایی که تولید را افزایش می‌دهد، “فاکتور رشد خونساز” است. با این حال، همه داروهایی که مغز استخوان را تقویت می‌کنند، جزو فاکتورهای رشد نیستند.

چه زمانی فرد به محرک مغز استخوان نیاز دارد؟

شرایط خاصی وجود دارد که در آنها بایستی مغز استخوان بیماران تحریک شود. از جمله این موارد، عبارت‌اند از:

افزایش تولید سلول‌های خونی

تحریک بدن برای تولید سلول‌های خونی بیشتر، در برخی از افراد می‌تواند اقدامی مفید باشد زمانی که تعداد یک یا چند نوع از سلول‌های خونی شما کمتر از حد معمول است یا انتظار می‌رود با گذشت زمان تعداد این سلول‌ها کاهش یابد، می‌توان از روش‌های تحریک مغز استخوان استفاده کرد.

به عنوان مثال، گاهی اوقات مغز استخوان از قبل تحریک می‌شود. یعنی این کار به عنوان یک اقدام پیشگیرانه انجام می‌شود. به این ترتیب زمانی که انتظار می‌رود به علت انجام یک روش درمانی برنامه ریزی شده سرطان، شمار سلول‌های خونی کاهش یابد، می‌توان از بروز عوارض بیشتر، پیشگیری کرد.

اگر برنامه شیمی‌درمانی سیتوتوکسیک انجام شود، فرد تحت درمان ممکن است که برای مدت زمان طولانی دچار کاهش سلول‌های خونی شود. سطح نوتروفیل‌ها، که نوعی WBC هستند، باید به دقت تحت نظر باشد. زیرا سطوح پایین نوتروفیل‌ها با خطر بروز عفونت مرتبط است.

اگر تعداد نوتروفیل‌ها زیر یک آستانه مشخص باشد، این شرایط نوتروپنی نامیده می‌شود. علاوه براین، وجود سطوح بسیار پایین نوتروفیل به عنوان نوتروپنی عمیق شناخته می‌شود.

آمادگی برای اهدای سلول‌های بنیادی

گاهی اوقات، به افراد سالمی که به صورت داوطلبانه مایل به اهداء سلول‌های بنیادی هستند، داروهای تحریک کننده مغز استخوان داده می‌شود تا برای انجام این پیوند، آماده شوند. تعداد کمی از سلول‌های بنیادی خونساز را می‌توان در جریان خون یافت.

در برخی موارد، داوطلبان می‌توانند سلول‌های بنیادی خود را برای پیوند سلول بنیادی به سادگی با دادن خون اهدا کنند. بخشی از این فرآیند شامل تقویت مغز استخوان است تا بتوان سلول‌های بنیادی بیشتری را از خون در گردش جمع آوری کرد. به این ترتیب، در این افراد از روش‌های افزاینده تولید مغز استخوان استفاده خواهد شد.

بر اساس توصیه‌های پزشکان، فردی که سلول‌های بنیادی را اهدا می‌کند، بایستی فیلگراستیم را، که یک فاکتور رشد است، طی 5 روز قبل از اهدا دریافت می کند. Filgrastim برای افزایش تعداد سلول‌های خونساز موجود در جریان خون افراد استفاده می‌شود.

سپس در روز اهدا، خون داوطلب از طریق سوزن از بازو گرفته می‌شود و از دستگاهی عبور می‌کند که سلول‌های بنیادی را جمع آوری می‌کند. خون باقی مانده از طریق بازوی دیگر به جریان گردش خون عمومی فرد داوطلب برگردانده می‌شود. در این روش، از داروهای محرک تولید سلول‌های خونساز، برای افزایش تولید مغز استخوان فرد داوطلب، استفاده می‌شود.

انواع داروهای محرک مغز استخوان کدامند؟

فاکتورهای رشد معمولاً از طریق تزریق در زیر پوست تجویز می‌شوند. برخی از این داروها نیز ممکن است به صورت داخل وریدی تجویز شوند. تیم پزشکی معالج بیماران می‌تواند داروی مورد نیاز را با تزریق تجویز کند، و گاهی اوقات افراد و اعضای خانواده نیز یاد می‌گیرند که چگونه آن داروها را تجویز کنند.

به علت هزینه و احتمال بروز عوارض جانبی جدی، کمیته‌های متخصص دستورالعمل‌هایی را برای کمک به کادر درمان در تعیین زمان استفاده از داروهای تحریک کننده مغز استخوان صادر و به روز می‌کنند.

فاکتورهای رشد یا “عوامل محرک کلنی” که به افزایش WBC کمک می‌کنند، شامل موارد زیر هستند:

• فیلگراستیم و لنوگراستیم فاکتورهای تحریک کننده کلنی گرانولوسیت (G-CSFs) هستند.
• سارگراموستیم یک عامل تحریک کننده کلونی ماکروفاژ گرانولوسیت (GM-CSF) است.
• Pegfilgrastimیک فرم طولانی اثر از G-CSFاست. این دارو مانند فیلگراستیم عمل می‌کند، اما می‌توان آن را کمتر تجویز کرد.

هر دو نوع فاکتور رشد G-CSF و GM-CSF می‌توانند تولید WBC را بهبود بخشند. اکثر مؤسسات پزشکی از G-CSF استفاده می‌کنند، و این محصول شناخته‌شده‌ترین نوع فاکتور‌های رشد است و بیشتر مورد مطالعه قرار گرفته است.

فاکتورهای رشد برای افزایش WBC

G-CSFs ممکن است در طول اولین چرخه شیمی درمانی برای کمک به پیشگیری از نوتروپنی در تمام دوره‌های شیمی درمانی داده شود. علاوه براین 4 G-CSF به محدود کردن بروز تب نوتروپنیک کمک می‌کند. به این ترتیب، این ماده ممکن است نیاز به بستری شدن بیمار در بیمارستان را کاهش دهد.

علاوه براین از مصرف این داروها می‌توان برای عملی کردن استفاده از دوزهای بالاتر داروهای شیمی درمانی استفاده کرد. این کار می‌تواند در برخی از بیماران نتایج مثبتی ایجاد کند. زیرا اگر در این دسته از بیماران، دوز داروهای شیمی درمانی کاهش پیدا کند، پیش‌آگهی بیماری بدتر خواهد شد.

به این ترتیب، در این دسته از بیماران استفاده از داروهای محرک مغز استخوان می‌تواند به بهبودی بیمار کمک کند. G-CSF ها گاهی در طول شیمی درمانی مجدد، زمانی که یک سیکل قبلی شیمی درمانی باعث بروز تب نوتروپنی شده است، استفاده می‌شوند.

علاوه براین، این داروها به کوتاه کردن مدت زمانی که فرد به نوتروپنی شدید ناشی از شیمی درمانی، در زمانی که تب وجود ندارد، مبتلا می‌شود، کمک زیادی می‌کند. همچنین، G-CSF ممکن است زمانی که فرد به طور همزمان به تب و نوتروپنی مبتلا شده است، مورد استفاده قرار گیرد.

فاکتورهای رشد در تقویت گلبول‌های قرمز خون

فاکتورهای رشدی که به تقویت گلبول‌های قرمز (RBC) کمک می‌کنند، شامل موارد زیر هستند:

• اریتروپویتین یک فاکتور رشد است که تولید گلبول‌های قرمز را افزایش می‌دهد.
• داربپوئتین یک شکل طولانی اثر از اریتروپویتین است که به همان روش عمل می‌کند اما می‌تواند به میزان کمتری تجویز شود.

به طور کلی، درمان با اریتروپویتین می‌تواند به برخی از افراد کمک کند تا از انتقال گلبول‌های قرمز جلوگیری شود. به طور کلی، دریافت همزمان اریتروپویتین و G-CSF پاسخ به اریتروپویتین را بهبود می‌بخشد. بنابراین در صورت تجویز پزشک، ممکن است که از این روش نیز استفاده شود.

تقویت پلاکت

Romiplostim، eltrombopag، avatrombopag، و lusutrombopag داروهایی هستند که می‌توانند به افزایش میزان پلاکت بدن کمک کنند. مورد مصرف این داروها، کاهش میزان پلاکت است. کاهش میزان پلاکت به طور معمول ناشی از ترومبوسیتوپنی مزمن ایمنی (ITP) است.

علاوه براین، این داروها ممکن است در موارد نادر ترومبوسیتوپنی ناشی از شیمی درمانی نیز استفاده شوند و استفاده از برخی از این داروها برای کمک به افزایش تعداد پلاکت در افرادی که به بیماری مزمن کبدی مبتلا هستند، تأیید شده است.

باید به این نکته توجه داشته باشید که Romiplostim یک فاکتور رشد طبیعی نیست، اما با تقلید از عملکرد ترومبوپوئیتین (یک عامل رشد و توسعه که پلاکت‌ها را تقویت می‌کند) عمل می‌کند. به این ترتیب، به کمک این دسته از داروها می‌توان میزان پلاکت موجود در خون را افزایش داد.

چه زمانی باید با یک پزشک مشورت کنم؟

اگر از داروهای تحریک کننده مغز استخوان استفاده می‌کنید، در صورت شروع علائم نگران کننده، به پزشک خود اطلاع دهید. به این ترتیب، در صورت تجربه هر یک از موارد زیر فوراً با پزشک معالج خود تماس بگیرید:

• تنگی نفس
• افزایش ضربان قلب
• لرز، که جزو علائم احتمالی عفونت است.
• ظاهر شدن هرگونه جوش بر روی پوست
• خونریزی که حتی بعد از چند دقیقه قطع نمی‌شود.
• ابتلا به تب 100.4 درجه فارنهایت (38 درجه سانتیگراد) یا بالاتر

اگر درباره هر کدام از این علائم، سوالی دارید و یا شما نیز با این علائم رو‌به‌رو شده‌اید، با یک پزشکت تماس بگیرید و با او مشورت کنید.

سخن آخر

امروزه محققان در حال بررسی بهترین راه‌ها برای تشخیص اینکه کدام بیماران ممکن است با مصرف فاکتورهای رشدی که تولید سلول‌های خونی و پلاکتی را افزایش می‌دهند سود ببرند، بررسی می‌کنند. علاوه براین، در میان محققان علاقه زیادی به تعیین بهترین راه برای ترکیب فاکتورهای رشد با یکدیگر و نیز با روش‌های درمانی دیگر، مانند شیمی درمانی و هورمون درمانی وجود دارد.

در صورتی که نتایج تست‌ها، کمبود سلول‌های خونی شما را نشان می‌دهد، اما هنوز داروهای تقویت کننده مغز استخوان برای شما تجویز نشده است، برای آگاهی از علت عدم استفاده از این دارو با پزشک معالج خود صحبت کنید. در اغلب موارد، معیارهای بسیار خاصی برای تجویز چنین روش درمانی وجود دارد، و تصمیمات با توجه به بیماری بروز پیدا کرده، سابقه پزشکی و سایر برنامه‌های درمانی شما گرفته می‌شود.

علاوه براین، همه بیماران برای دریافت این دسته از داروها مناسب نیستند، اما در بیماران مناسب برای دریافت تقویت ‌کننده‌های مغز استخوان، استفاده از این داروها می‌تواند از بروز نوتروپنی جدی، تب و عفونت پیشگیری کند. بنابراین، با توجه به فواید این داروها، در صورت نیاز، تیم پزشکی شما داروهای تقویت کننده مغز استخوان را تجویز خواهد کرد.