مسمومیت پرتوی

مسمومیت پرتوی نوعی آسیب به بدن است که در اثر قرار گرفتن در برابر مقدار زیادی از پرتو که اغلب در مدت زمان کوتاهی (حاد) به وجود می آید. میزان تشعشع جذب شده توسط بدن یا همان دوز جذب شده، تعیین می کنده شدت آسیب و مسمومیت فرد خواهد بود. مسمومیت پرتوی به عنوان به سندرم حاد پرتونگاری یا مسمومیت با اشعه نیز شناخته می شود. البته دقت داشته باشید که مسمومیت پرتوی در اثر آزمایشات تصویربرداری متداول مثل سی تی اسکن و اشعه ایکس که از اشعه کم دوز استفاده می کنند، به وجود نخواهد آمد.

اگرچه که مسمومیت پرتوی جدی و اغلب کشنده است، اما احتمال ابتلا به آن بسیار کم است. از زمان بمباران اتمی هیروشیما و ناگازاکی ژاپن در طول جنگ جهانی دوم ، بیشتر موارد مبتلا به مسمومیت پرتوی در اثر حوادث صنعتی هسته ای، مانند انفجار سال 1986 و آتش سوزی که به نیروگاه هسته ای چرنوبیل اوکراین دچار این بیماری شده اند.

علت مسمومیت پرتوی

تشعشع در حقیقت همان انرژی است که از اتم ها به صورت موج یا ذره ای از ماده آزاد می شود. مسمومیت پرتوی نیز در اثر قرار گرفتن در معرض دوز زیاد اشعه یا قرار گرفتن طولانی مدت در برابر این اشعه ها بروز پیدا می کند.

منابع پرتوی با دوز بالا

منابع احتمالی تابش اشعه با دوز بالا شامل موارد زیر می شود:

• حادثه در تأسیسات صنعتی هسته ای
• حمله به مرکز صنعتی هسته ای
• انفجار یک دستگاه رادیو اکتیو کوچک
• انفجار یک دستگاه انفجاری معمولی که مواد رادیواکتیو را پراکنده می کند (بمب کثیف)
• انفجار سلاح هسته ای استاندارد

مسمومیت پرتوی زمانی اتفاق می افتد که پرتوهای پرانرژی باعث آسیب به سلول های خاصی از بدن فرد می شوند. بعضی از نواحی خاص بدن حساسیت و آسیب پذیری بیشتری در برابر پرتوها خواهند داشت. به عنوان مثال سلول های داخل روده، معده و سلول های تولید کننده سلول های مغز استخوان آسیب پذیری بالایی داشته و در نتیجه آسیب دیدن این نواحی از بدن مشکلات جبران ناپذیری را به دنبال خواهد داشت.

علائم مسمومیت پرتوی

شدت علائم و نشانه های بیماری مسمومیت پرتوی بستگی به میزان جذب اشعه توسط بدن خواهد داشت. البته میزان جذب به موارد متعددی مثل میزان انرژی تابش شده، زمان قرار گرفتن در معرض تابش و فاصله بین فردو منبع تابش بستگی خواهد داشت. همچنین علائم و نشانه های ناشی از پرتو می تواند بر روی قسمت یا تمام بدن فرد تأثیر گذاشته و به آن ها آسیب برساند. شدت بیماری پرتوی به میزان حساس بودن بافت آسیب دیده نیز بستگی خواهد داشت. به عنوان مثال دستگاه گوارش و مغز استخوان در برابر اشعه های دریافتی بسیار حساس تر از دیگر قسمت ها هستند.

علائم و نشانه های اولیه مسمومیت پرتوی

علائم و نشانه های اولیه بیماری مسمومیت پرتوی معمولاً حالت تهوع و استفراغ بوده و خوشبختانه قابل درمان هستند. مدت زمان بین قرار گرفتن فرد در معرض تابش پرتو و بروز این علائم اولیه می تواند به تشخیص میزان پرتوی جذب شده توسط فرد کمک زیادی کند. بعد از بروز علائم اولیه این بیماری، فرد مبتلا به مسمومیت پرتوی ممکن است دیگر برای مدتی هیچ علامتی نداشته ولی بعداً دوباره این علائم با شدت بیشتری ظاهر شوند. اگر فرد در معرض تابش خفیف قرار گرفته باشد، ممکن است علائم و نشانه های بیماری بعد از ساعت ها و هفته ها نمایان شود. اما با قرار گرفتن در معرض تابش شدید، علائم و نشانه ها ممکن است چند دقیقه ظاهر شوند.

علائم احتمالی شامل موارد زیر می شود:

• تب
• عفونت
• اسهال
• سردرد
• ریزش مو
• تهوع و استفراغ
• ضعف و خستگی
• فشار خون پایین
• سرگیجه و مشکلات تعادلی
• استفراغ خونین و مدفوع همراه با خون ریزی داخلی

زمان مراجعه به پزشک

حمله یا حادثه که باعث بروز بیماری مسمومیت پرتوی شود، بدون شک توجه همگان را به خود جلب کرده و همه مردم متوجه بروز آن خواهند شد. در صورت بروز چنین اتفاقی، برنامه های رادیویی، تلویزیونی و آنلاین شما را از دستور العمل های اضطراری بعد از وقوع این حادثه مطلع خواهند کرد به همین خاطر بهتر است رسانه ها را دنبال کنید. اگر خودتان متوجه قرار گرفتن بیش از حد در معرض پرتو شدید، بهتر است سریعاً با اورژانس تماس گرفته یا به بیمارستان مراجعه کنید.

عوارض مسمومیت پرتوی

ابتلا به بیماری مسمومیت پرتوی می تواند مشکلات سلامتی، روانی، اندوه، ترس و نگرانی کوتاه مدت و بلند مدت به همراه داشته باشد. این ناراحتی ها و ترس ها معمولاً مربوط به موارد زیر می شود:

• تجربه حادثه یا حمله رادیو اکتیوی
• عزاداری برای دوستان یا اعضای خانواده از دست رفته
• نگرانی در مورد خطر ابتلا به سرطان بعد از ابتلا به به مسمومیت پرتوی
• دست و پنجه نرم کردن با بیماری کشنده و عجیبی که تاکنون تجربه نکرده اید.

پیشگیری از مسمومیت پرتوی

در صورت بروز چنین حوادثی اخبار و برنامه های رادیویی و تلویزیونی را دنبال کنید تا از هر گونه اقدام مراقبتی و حفاظتی گفته شده توسط مقامات محلی، ایالتی و فدرالی مطلع شوید. اقدامات توصیه شده کاملاً بستگی به شرایط به وجود آمده خواهد داشت به عنوان مثال ممکن است به شما گفته شود تا در مناطق و منازل خود مانده یا در اسرع وقت محل سکونت خود را تخلیه کنید.

پناهگاه در محل

اگر به شما توصیه شده تا در همان جایی که بمانید، بهتر است موارد زیر را رعایت کنید:

• همه درها و پنجره ها را بسته و قفل کنید.
• دودکش شومینه ها را ببندید.
• به اتاق های داخلی یا زیر زمین بروید.
• حیوانات خانگی را به داخل منزل بیاورید.
• حداقل 24 ساعت در محل گفته شده پناه بگیرید.
• اخبار و برنامه های تلویزیونی و رادیویی را دنبال کنید.
• سیستم های تهویه و گرمایشی که از بیرون منزل هوا را وارد خانه می کنند را خاموش کنید.

تخلیه

اگر دستور تخلیه محل یا منطقه توسط مقامات محلی صادر شد. سعی کنید آرامش خود را حفظ کرده و به سرعت و با نظم از منطقه خارج شوید. علاوه بر این بهتر است این وسایل را در هنگام تخلیه محل همراه داشته باشید:

• باتری
• چراغ قوه
• لباس اضافی
• داروهای لازم
• رادیو قابل حمل
• جعبه کمک های اولیه
• قوطی باز کن دستی
• کارت های نقدی و اعتباری
• غذای بسته بندی شده، مانند غذاهای کنسروی و بطری آب

به خاطر داشته باشید که بسیاری از وسایل نقلیه اضطراری و پناهگاه ها، حیوانات خانگی را قبول نمی کنند. در صورتی که وسیله شخصی دارید بهتر است حیوانات خانگی را به محل امنی به جز پناهگاه ببرید.

تشخیص مسمومیت پرتوی

هنگامی که فردی معرض پرتوی شدید قطعی یا احتمالی ناشی از حمله یا حادثه قرار گیرد، پرسنل پزشکی برای تعیین دوز تابش جذب شده توسط فرد اقداماتی را انجام خواهند داد. اطلاعات به دست آمده به پزشکان کمک می کند تا میزان قرار گرفتن فرد در برابر پرتو را مشخص کرده و بدانند که برای زنده نگه داشتن فرد چه روش ها و اقداماتی ضروری خواهد بود.

تعیین دوز جذب شده پرتو

اطلاعات مهم برای تعیین دوز جذب شده پرتوی توسط فرد مراجعه کننده شامل موارد زیر خواهد بود:

• قرار گرفتن در معرض تابش شناخته شده. بررسی جزئیاتی مثل فاصله تا منبع تابش و مدت زمان قرار گرفتن فرد در برابر پرتو می تواند به تخمین تقریبی شدت وخامت مسمومیت تا حد زیادی کمک کند.
• استفراغ و دیگر علائم. زمان بین قرار گرفتن در معرض پرتو و شروع استفراغ یک ابزار غربالگری نسبتاً دقیق برای تخمین دوز تابش جذب شده توسط فرد است. هرچه زمان سپری شده قبل از شروع و بروز علائم مسمومیت کوتاه تر باشد، بدون شک دوز آن بیشتر می شود. همچنین شدت و زمان سایر علائم و نشانه ها ممکن است به پرسنل پزشکی کمک کند که دوز جذب شده را تعیین کنند.
• آزمایش خون. کادر پزشکی به فاصله چند روز از فرد آزمایش خون می گیرند تا وضعیت گلبول های سفید خون مبارزه کننده در برابر تغییرات غیر طبیعی DNA سلول های خونی را مورد بررسی قرار دهند. این عوامل میزان آسیب مغز استخوان را که توسط دوز جذب شده تعیین می شود را نشان خواهد داد.
• دوزیمتر. دستگاهی که به آن دوزیمتر گفته می شود می تواند به اندازه گیری میزان پرتوی جذب شده کمک کند. البته این دستگاه تنها زمانی میزان دقیق را نشان خواهد داد که میزان تابش ناشی از حادثه با میزان تابش بر روی فرد یکسان باشد.
• دستگاه پایش پرتوی. این دستگاه برای بررسی تعیین محل قرار گرفته در برابر ذرات رادیو اکتیو مورد استفاده قرار می گیرد.
• نوع تابش. بخش بزرگی از واکنش اضطراری به این حوادث یا حمله شامل شناسایی نوع اشعه ای است که افراد در معرض آن قرار گرفته اند. این اطلاعات به دست آمده در مورد نوع پرتوها به معالجه افراد دچار مسمومیت شده کمک بسیار زیادی خواهد کرد.

 درمان مسمومیت پرتوی

اهداف درمانی برای مسمومیت اشعه جلوگیری از آلودگی بیشتر رادیو اکتیوی؛ آسیب دیدگی های تهدید کننده مثل سوختگی ها، ضربه ها؛ کاهش علائم و کنترل درد ناشی از بیماری خواهد بود.

 از بین بردن آلودگی

از بین بردن آلودگی شامل از بین بردن ذرات رادیو اکتیو منتشر شده است. بیرون آوردن لباس و کفش حدود 90 درصد از آلودگی را از بین برده و شستن آرام پوست بدن با آب و صابون ذرات اضافه پرتوها مابقی این ذرات باقی مانده بر روی بدن فرد را پاکسازی خواهد کرد.

از بین بردن آلودگی های ناشی از پرتوها، مانع از انتشار بیشتر مواد رادیو اکتیوی شده و علاوه بر این خطر آلودگی داخلی ناشی از استنشاق، بلع یا زخم های باز را به حداقل خواهد رساند.

درمان مغز استخوان آسیب دیده

پروتئینی بنام عامل محرک کلونی گرانولوسیتکه باعث رشد گلبولهای سفید می شود. ممکن است  بتواند با تأثیر بیماری تابش بر مغز استخوان مبارزه کرده و تا حدی مانع آن شود. درمان با این دارو مبتنی بر پروتئین که شامل  داروهای filgrastim ،Neupogen ، سارگراموستیم (Leukine) و pegfilgrastim ،Neulasta می شود ممکن است تولید گلبولهای سفید را افزایش داده و به جلوگیری از عفونت های بعدی نیز کمک کند.

در صورتی که مغز استخوان آسیب شدیدی دیده باشد، تزریق گلبول های قرمز یا پلاکت نیز می تواند به درمان فرد دچار مسمومیت پرتوی تا حد زیادی کمک کند.

 درمان آلودگی داخلی

برخی از درمان ها ممکن است آسیب به اندام های داخلی ناشی از ذرات رادیواکتیو را کاهش دهد. پرسنل پزشکی تنها در صورتی که فرد در معرض نوع خاصی از پرتودرمانی قرار گرفته باشد از این روش های درمانی استفاده خواهد کرد. این روشهای درمانی شامل موارد زیر می شود:

یدید پتاسیم (ThyroShield ، Iosat)

این یک نوع غیر رادیو اکتیوی از ید است. ید برای عملکرد مناسب تیروئید ضروری است. اگر در معرض اشعه قابل توجهی قرار گرفته باشید، بدون شک تیروئید شما همانند سایر اشکال ید، ید رادیواکتیو (رادیو ید) را نیز جذب کرده است. البته سرانجام ید رادیواکتیوی از طریق ادرار از بدن خارج خواهد شد. البته اگر بعد از بروز مسمومیت پرتوی ید پتاسیم مصرف کنید، ممکن است “جای خالی” در تیروئید را پر کرده و از جذب رادیو ید جلوگیری کند. البته ید پتاسیم دارو نبوده و در صورت مصرف در روز بعد از مسمومیت پرتوی مؤثر خواهد بود.

نیل فرنگی (Prussian blue)

این نوع از رنگ به ذرات عناصر رادیو اکتیوی معروف به سزیم و تالیم متصل شده و باعث می شوند تا رادیواکتیو توسط مدفوع از بدن فرد مبتلا خارج شود. این روش درمانی باعث از بین رفتن ذرات رادیو اکتیو شده و میزان جذب سلول ها را کاهش می دهد.

اسید پنتا استیک دی ایتیلن استریامین (DTPA)

این ماده به فلزات و ذرات عناصر رادیواکتیوی مثل پلوتونیوم، آمریکیم و کوریوم متصل شده و باعث می شود تا این ذرات از طریق ادرار از بدن خارج شوند. در نتیجه میزان تابش جذب شده توسط بدن فرد کاهش یافته و فرد علائم کمتری خواهد داشت.

درمان های حمایتی

اگر دچار مسمومیت پرتوی شده باشید، ممکن است داروهای اضافه یا مداخلات دیگر برای درمان مؤثر واقع شود:

• عفونت های باکتریایی
• سردرد
• تب
• اسهال
• تهوع و استفراغ
• کم آبی
• سوزش
• زخم

نتیجه گیری

مسمومیت پرتوی نوعی آسیب به بدن است که در اثر قرار گرفتن در برابر مقدار زیادی از پرتو که اغلب در مدت زمان کوتاهی (حاد) به وجود می آید. میزان تشعشع جذب شده توسط بدن یا همان دوز جذب شده  تعیین کننده شدت آسیب و مسمومیت فرد خواهد بود.

علائم و نشانه های اولیه بیماری مسمومیت پرتوی معمولاً حالت تهوع و استفراغ بوده و خوشبختانه قابل درمان هستند. مدت زمان بین قرار گرفتن فرد در معرض تابش پرتو و بروز این علائم اولیه می تواند به تشخیص میزان پرتوی جذب شده توسط فرد کمک زیادی کند. اهداف درمانی برای مسمومیت اشعه جلوگیری از آلودگی بیشتر رادیو اکتیوی؛ آسیب دیدگی های تهدید کننده مثل سوختگی ها، ضربه ها؛ کاهش علائم و کنترل درد ناشی از بیماری خواهد بود.