در پیوند مغز استخوان یا پیوند سلول های بنیادی، سلول های بنیادی خون ساز به بدن بیمار تزریق می شود تا با مغز استخوان آسیب دیده بیمار جایگزین گردد. پیوند مغز استخوان را پیوند سلول های بنیادی هم می نامند. اگر مغز استخوان در بدن فرد آسیب ببیند و متوقف شود نمی تواند به اندازه کافی سلول های خون سالم را تولید کند. در این صورت بیمار به پیوند مغز استخوان احتیاج پیدا خواهد کرد.
انواع پیوند مغز استخوان
در پیوند مغز استخوان ممکن است از سلول های بدن خود بیمار (پیوند اتولوگ) یا از یک اهدا کننده (پیوند آلوژنیک) استفاده شود.
پیوند سلول های بنیادی آلوژنیک
در پیوند سلول های بنیادی آلوژنیک از سلول های بنیادی خون سالم یک اهدا کننده برای جایگزینی مغز استخوان بیمار یا آسیب دیده استفاده می شود. به پیوند سلول بنیادی آلوژنیک همچنین پیوند مغز استخوان آلوژنیک گفته می شود. اهدا کننده می تواند یک عضو خانواده بیمار، آشنایان یا غریبه باشد. سلول های بنیادی خون مورد استفاده در پیوند سلول بنیادی آلوژنیک می توانند با روش های مختلفی جمع آوری شوند، از جمله:
- خون فرد اهدا کننده
- خون بند ناف اهدا شده
- مغز استخوان در استخوان ران فرد اهدا کننده
پیوند سلول های بنیادی اتولوگ
پیوند سلول های بنیادی اتولوگ از سلول های بنیادی خون سالم خود بیمار برای جایگزینی مغز استخوان یا سلول های آسیب دیده استفاده می شود. پیوند سلول های بنیادی اتولوگ نیز پیوند مغز استخوان اتولوگ نامیده می شود. پیوند سلول های بنیادی اتولوگ نسبت به سلول های بنیادی اهدا کننده مزیت های دارد. به عنوان مثال، در این پیوند نگرانی در مورد ناسازگاری سلول های اهدا کننده و سلول های بیمار وجود ندارد. اگر بدن بیمار به اندازه کافی سلول های مغز استخوان سالم تولید کند، پیوند سلول های بنیادی اتولوگ می تواند گزینه مناسبی برای درمان باشد. این سلول ها می توانند برای استفاده بعدی جمع آوری، منجمد و ذخیره شوند.
پیوند سلول های بنیادی اتولوگ اغلب برای درمان موارد زیر استفاده می شود:
- میلوما
- لنفوم هوچکین
- لنفوم غیر هوچکین
- اختلالات سلول پلاس
کاربرد پیوند مغز استخوان
پیوند مغز استخوان می تواند در افراد مبتلا به انواع بیماری های سرطانی (بدخیم) و غیر سرطانی (خوش خیم) انجام گیرد.
پیوند مغز استخوان در بیماران زیر ممکن است انجام بگیرد:
- لوسمی حاد
- لوسمی مزمن
- نوروبلاستوما
- لنفوم هوچکین
- مولتیپل میلوما
- هموگلوبینوپاتی
- آمیلوئیدوز اولیه
- سندرم POEMS
- لنفوم غیر هوچکین
- کم خونی آپلاستیک
- اختلالات سلول پلاسما
- آدرنولوکodystrophy
- سندرم های میلوئیدپلاسمی
- سندرم نارسایی مغز استخوان
- ناهنجاری های متابولیسم در نوزادان
عوارض پیوند مغز استخوان
پیوند مغز استخوان خطرات زیادی را به همراه دارد. برخی از افراد با پیوند مغز استخوان عوارض خیلی کمی را تجربه می کنند، در حالی که برخی افراد باعث بروز عوارض جدی زیادی می شود که نیاز به درمان یا بستری شدن بیمار در بیمارستان دارد. بعضی اوقات، عوارض می توانند حتی خطرناک و کشنده باشند. خطرات خاص پیوند مغز استخوان به عوامل زیادی از جمله علت بیماری، نوع پیوند، سن و سلامت کلی بیمار بستگی دارد.
عوارض احتمالی ناشی از پیوند مغز استخوان شامل موارد زیر است:
- ناباروری
- عفونت ها
- آب مروارید
- آسیب اعضای بدن
- بروز سرطان های جدید
- نارسایی سلول بنیادی (پیوند)
- بیماری پیوند علیه میزبان (فقط در پیوند آلوژنیک دیده می شود)
- مرگ
پزشک می تواند خطر عوارض ناشی از پیوند مغز استخوان را برای بیمار توضیح دهد. در این صورت پزشک و بیمار می توانند با همدیگر خطرات و مزایای آن را در نظر گرفته و تصمیم بگیرند که آیا پیوند مغز استخوان برای بیمار مناسب است یا بیمار شرایط جراحی را ندارد.
بیماری پیوند علیه میزبان
بیماری پیوند علیه میزبان، یک خطر جدی است که وقتی بیمار سلول های بنیادی را از یک اهدا کننده دریافت می کنند ممکن است بروزکند. بیمار در صورتی که سلول های بنیادی را از یک اهدا کننده دریافت کند (پیوند آلوژنیک)، در معرض ابتلا به بیماری پیوند علیه میزبان (GVHD) قرار می گیرد. این شرایط زمانی اتفاق میفتد که سلول های بنیادی اهدا کننده بافت ها و اندام های بدن بیمار را به عنوان یک عامل خارجی تشخیص می دهد و به آن ها حمله می کنند. GVHD ممکن است در هر زمان پس از پیوند اتفاق بیفتد.
بسیاری از افرادی که تحت پیوند آلوژنیک قرار می گیرند، در بعضی مواقع دچار GVHD می شوند. خطر GVHD در صورتی که سلول های بنیادی از یک اهدا کننده غیر همخون وارد بدن بیمار می شود، کمی بیشتر است، اما احتمال دارد برای هر کسی که پیوند مغز استخوان آلوژنیک انجام می دهد، رخ دهد.
دو نوع GVHD وجود دارد: حاد و مزمن
GVHD حاد معمولاً زودتر رخ می دهد حتی امکان دارد بیمار در ماه های اول پس از پیوند آن را تجربه کند. GVHD به طور معمول روی پوست، دستگاه گوارش یا کبد بیمار تأثیر می گذارد.
GVHD مزمن ممکن است به مرور زمان بعد از گذشت مدت زمان طولانی تر ایجاد شود و می تواند بسیاری از اندام های بدن بیمار را تحت تاثیر قرار دهد.
علائم GVHD مزمن شامل موارد زیر است:
- اسهال
- استفراغ
- زخم دهان
- حالت تهوع
- تنگی نفس
- سرفه مداوم
- خشکی دهان
- درد مفاصل یا عضله
- تغییر دید، مانند خشکی چشم
- رنگ زرد به پوست یا سفیدی چشم (زردی)
- تغییرات پوستی از جمله جای زخم در زیر پوست یا سفتی پوست
آمادگی برای جراحی پیوند مغز استخوان
برای ارزیابی سلامت عمومی و وضعیت بیمار و اطمینان از آمادگی جسمی او برای پیوند، بیمار باید چندین آزمایش مختلف انجام دهد. ارزیابی ممکن است چندین روز یا بیشتر طول بکشد. علاوه بر این، یک جراح یا رادیولوژیست یک لوله نازک طولانی (کاتتر داخل وریدی) را در رگ بزرگی در سینه یا گردن بیمار قرار می دهد. سوند، که اغلب به آن یک خط مرکزی گفته می شود، معمولاً در طول مدت درمان در بدن بیمار باقی می ماند. تیم پیوند از خط مرکزی برای تزریق سلول های بنیادی پیوندی، داروها و فرآورده های خونی به بدن بیمار استفاده می کنند.
جمع آوری سلول های بنیادی برای پیوند از خود بیمار
اگر قرار است پیوند با استفاده از سلول های بنیادی خود بیمار (پیوند اتولوگ) صورت گیرد، برای جمع آوری سلول های بنیادی خون رویه ای به نام آفرزیس – apheresis انجام می شود. قبل از جمع آوری سلول های بنیادی خون، برای افزایش تولید سلول های بنیادی و انتقال سلول های بنیادی به خون به طور روزانه فاکتور رشد به خون بیمار تزریق می شود.
در حین تزریق خون، خون از رگ بیمار کشیده و از طریق دستگاه گردش می یابد. دستگاه خون را به قسمت های مختلف از جمله سلول های بنیادی تجزیه می کند. این سلول های بنیادی برای استفاده بعدی در پیوند جمع آوری و منجمد می شوند. خون باقیمانده به بدن بازگردانده می شود.
جمع آوری سلول های بنیادی برای پیوند اهدا کننده
اگر پیوند با استفاده از سلول های بنیادی از یک دهنده (پیوند آلوژنیک) انجام بگیرد، پیوند به یک اهدا کننده نیاز دارد. پس از یافتن یک اهدا کننده، سلول های بنیادی فرد برای پیوند جمع آوری می شوند. سلول های بنیادی می توانند از خون یا مغز استخوان دهنده جمع آوری شوند. تصمیم تیم پیوند برای محل جمع آوری سلول های بنیادی به وضعیت بیمار بستگی دارد.
نوع دیگری از پیوند آلوژنیک روشی است که در آن سلول های بنیادی خون بند ناف (پیوند خون بند ناف) استفاده می شود. مادران می توانند پس از تولد نوزادان، بند ناف کودک را اهدا کنند. خون بند ناف ها منجمد و برای موارد احتمالی پیوند مغز استخوان، ذخیره می شود.
فرآیند سازگاری – conditioning
پس از انجام آزمایشات و مراحل پیش از پیوند، بیمار فرایندی را به نام سازگاری شروع می کند. در حین این فرایند، بیمار تحت شیمی درمانی و احتمالاً پرتودرمانی قرار خواهد گرفت.
فرایند conditioning به دلایل زیر انجام می شود:
- سرکوب سیستم ایمنی بدن بیمار
- آماده سازی مغز استخوان بیمار برای سلول های بنیادی جدید
- به منظور از بین بردن سلول های سرطانی در صورت بدخیمی بودن سرطان
نوع فرآیند تهویه مطبوع بستگی به تعدادی از عوامل از جمله نوع بیماری، سلامت کلی و نوع پیوند دارد. ممکن است شیمی درمانی و پرتونگاری یا فقط یکی از این درمان ها به عنوان بخشی از درمان این فرایند انجام گیرند.
عوارض جانبی فرایند conditioning شامل موارد زیر است:
- اسهال
- عفونت
- کم خونی
- خستگی
- ریزش مو
- زخم دهان
- آب مروارید
- خون ریزی
- تهوع و استفراغ
- ناباروری یا نازایی
- نارسایی اندام مانند نارسایی قلبی، کبدی یا ریه
ممکن است پزشک برای کاهش عوارض جانبی این فرایند دارو تجویز کند.
تهویه با شدت کم
با توجه به سن و سابقه سلامتی، پزشک می تواند انواع مختلف شیمی درمانی یا پرتودرمانی را با دوز بسیار کم برای درمان تهویه بیمار توصیه کند. به این حالت تهویه با شدت کم گفته می شود. تهویه با شدت کم برخی سلول های سرطانی را از بین می برد و سیستم ایمنی بدن بیمار را سرکوب می کند. سپس سلول های اهدا کننده به بدن بیمار تزریق می شوند. سلول های اهدا کننده با گذشت زمان سلول های موجود در مغز استخوان بیمار را جایگزین می کنند.
تزریق پیوند مغز استخوان
پیوند مغز استخوان پس از اتمام مراحل تهویه انجام می شود. در روز پیوند، سلول های بنیادی از طریق خط مرکزی به بدن بیمار تزریق می شوند.
تزریق پیوند بدون درد است و بیمار در طول عمل هوشیار است.
بعد از پیوند مغز استخوان
سلول های بنیادی جدید بعد از تزریق به بدن بیمار، از طریق خون به مغز استخوان می روند. با گذشت زمان، آن ها تکثیر می شوند و شروع به ساختن سلول های خون جدید و سالم می کنند. به این کار پیوند انجام می شود. معمولاً چند هفته طول می کشد تا تعداد سلول های خونی در بدن بیمار به حالت عادی برگردند. در بعضی افراد ممکن است این مدت زمان طولانی تر باشد. در روزها و هفته ها پس از پیوند مغز استخوان، آزمایش خون و آزمایش های دیگری برای نظارت و پیگیری بر وضعیت بیمار انجام می شود. احتمال دارد بیمار برای مدیریت عوارضی مانند تهوع و اسهال به دارو نیاز داشته باشد.
پس از پیوند مغز استخوان، بیمار تحت مراقبت های پزشکی دقیق قرار می گیرد. اگر بیمار دچار عفونت یا عوارض دیگری شود، ممکن است بیمار مجبور شود مدت طولانی تر در بیمارستان بستری شود. بسته به نوع پیوند و خطر عوارض احتمالی، بیمار باید چندین هفته تا ماه در بیمارستان بماند تا تحت نظارت دقیق باشد.
همچنین امکان دارد بیمار نیاز به تزریق دوره ای گلبول های قرمز و پلاکت ها داشته باشد تا مغز استخوان او تولید سلول ها را شروع کند.
بیمار ممکن است ماه ها پس از پیوند در معرض خطر عفونت یا عوارض دیگر قرار بگیرد. برای همین بهتر است جلسات معاینات بعد از پیوند خودش را پیگیری کند.
داروها
اگر در پیوند مغز استخوان از سلول های بنیادی از یك اهدا كننده استفاده شود (پیوند آلوژنیك)، پزشكان ممكن است برای جلوگیری از رد و یا برگشت و كاهش واكنش سیستم ایمنی بدن، داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی تجویز کنند. پس از پیوند، بهبودی سیستم ایمنی بدن نیاز به گذشت زمان دارد وممکن است در طولانی مدت ادامه یابد. در این مدت بیمار برای پیشگیری از عفونت باید دارو مصرف کند.
سبک زندگی و دارو های خانگی
پس از پیوند مغز استخوان، بهتر است بیمار است رژیم غذایی خاصی را رعایت کند از افزایش بیش از حد وزن جلوگیری شود. متخصص تغذیه می تواند برای رژیم غذایی مناسب و کنترل عوارض جانبی شیمی درمانی و پرتودرمانی مانند تهوع به بیمار کمک کند.
برخی از توصیه های متخصص تغذیه ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- محدود کردن الکل
- محدود کردن مصرف نمک
- رعایت نکات ایمنی برای پیشگیری از عفونت های ناشی از مواد غذایی
- جلوگیری از مصرف آب گریپ فروت و گریپ فروت به دلیل تأثیر آن ها بر روی داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی
- خوردن طیف وسیعی از غذاهای سالم، از جمله سبزیجات؛ میوه ها غلات کامل؛ گوشت، مرغ و ماهی بدون چربی؛ حبوبات؛ و چربی های سالم مانند روغن زیتون
بعد از پیوند مغز استخوان بیمار باید فعالیت بدنی منظم داشته باشد.
ورزش منظم در موارد زیر به بیمار کمک می کنند:
- سلامت قلب
- افزایش استقامت
- کنترل وزن سالم
- تقویت استخوان های بدن و عضلات
با افزایش روند بهبودی، بیمار می تواند به تدریج فعالیت بدنی خود را افزایش دهد.
انجام اقدامات پیشگیری از سرطان بعد از پیوند اهمیت بیشتری دارد.
بیمار بهتر است بعد از پیوند مصرف سیگار راترک و هنگام بیرون آمدن از منزل کرم ضد آفتاب استفاده کند و غربالگری سرطان و معاینات پزشکی خود را به طور منظم انجام دهد.
پیش آگهی پیوند مغز استخوان
پیوند مغز استخوان می تواند برخی از بیماری ها را درمان کرده و برخی دیگر را در روند بهبودی قرار دهد. نتیجه پیوند مغز استخوان به وضعیت فردی بیمار بستگی دارد، اما معمولاً شامل کنترل یا درمان بیماری، افزایش طول عمر و بهبود کیفیت زندگی او می شود. برخی از افراد بعد از پیوند مغز استخوان عوارض جانبی کمی تجربه می کنند. برخی دیگر دچار مشکلات بی شمار ،چالش برانگیز، کوتاه مدت و بلند مدت می شوند. شدت عوارض جانبی و موفقیت پیوند در افراد مختلف، متفاوت است و بعضی اوقات پیش بینی برای بعد از پیوند تا حدودی دشوار است.
در صورت بروز چالش های مهم، پیوند می تواند دلسرد کننده باشد. اما بیماران باید این نکته را در نظر داشته باشند بسیاری از مبتلایان به بیماری های سرطان مراحل درمانی سختی را می گذرانند ولی در نهایت پیوند موفقیت آمیز داشته و به فعالیت های عادی و زندگی خودشان برگشته اند.
مقابله و پشتیبانی
زندگی با پیوند مغز استخوان یا انتظار برای پیوند مغز استخوان می تواند دشوار باشد و طبیعی است که با ترس و نگرانی همراه باشد.
حمایت دوستان و خانواده از بیمار در طی دوران درمان می تواند کمک کننده باشد.
آخرین دیدگاه‌ها