افزایش و یا از دست دادن ناگهانی وزن یکی از شایع ترین علایم عدم تعادل هورمونی است که می تواند علت های زیادی داشته باشد. هورمون ها به عنوان، پیام رسان های شیمیایی بدن، از طریق جریان خون به اندام های بدن منتقل می شوند و فرآیندهای حیاتی مانند سوخت و ساز و تولید مثل را تنظیم می کنند. مهمترین هورمون های بدن عبارتند از استروژن، پروژسترون و تستوسترون (هورمون های جنسی)، تیروئید (هورمون متابولیسم)، آدرنالین (هورمون انرژی)، کورتیزول (هورمون استرس) و ملاتونین (هورمون خواب).
تغییرات هورمونی به دلیل بروز برخی تغییرات مهم مانند قاعدگی، بارداری، زایمان، دوره های قبل از یائسگی و سرانجام یائسگی در زنان نسبت به مردان بیشتر است. همه این شرایط بدن زن را به شدت تغییر می دهند و باعث نوسان هورمون ها می شود. تغییرات هورمونی در فرآیندهای کلیدی بدن بسیار حیاتی هستند و بر سلامت عمومی و جسمی افراد تأثیر می گذارند. هر فرد در هنگام بروز شرایط عدم تعادل هورمونی باید با پزشک مشورت کند، تشخیص علت می تواند در تعیین روند درمانی موثر باشد.
علت عدم تعادل هورمونی
دلایل احتمالی زیادی برای عدم تعادل هورمونی وجود دارد. علل بسته به نوع هورمون یا غده های که تحت تأثیر قرار می گیرند متفاوت است دلایل عمده عدم تعادل هورمونی عبارتند از:
- دیابت
- تیروئیدیت
- نارسایی آدرنال
- تومور هیپوفیز
- آسیب یا تروما
- درمان سرطان
- پرکاری تیروئید
- هیپوگنادیسم
- اختلالات اشتها
- سندرم کوشینگ
- هورمون درمانی
- کم کاری تیروئید
- عوارض جانبی داروها
- هایپرپلازی مادرزادی آدرنال
- ندول های تیروئید با عملکرد بالا
- تومورها (خوش خیم یا سرطانی)
علل عدم تعادل هورمونی در زنان
بسیاری از دلایل عدم تعادل هورمونی در زنان مربوط به هورمون های دستگاه تولید مثل آن ها می شود. علل شایع عدم تعادل هورمونی در زنان، عبارتند از:
- بارداری
- یائسگی
- شیر دهی
- یائسگی زودرس
- نارسایی اولیه تخمدان
- سندرم تخمدان پلی کیستیک
- داروهای هورمونی مانند قرص های ضد بارداری
علائم عدم تعادل هورمونی
هورمونها نقش اساسی در سلامت کلی بدن دارند. به همین دلیل، طیف گسترده ای از علائم وجود دارد که می تواند نشانه عدم تعادل هورمونی باشد. علائم بستگی به این دارد که کدام هورمون ها یا غدد به درستی کار نمی کنند.
شرایط هورمونی رایج که بر زن و مرد تأثیر می گذارد می تواند باعث بروز هر یک از علائم زیر شود:
- تعریق
- ناباروری
- خستگی
- تاری دید
- افزایش وزن
- تکرر ادرار
- افسردگی
- تشنگی زیاد
- ضعف عضلانی
- خشکی پوست
- پف کردن صورت
- افزایش گرسنگی
- کاهش میل جنسی
- ضربان قلب نامنظم
- توده چربی بین شانه ها
- درد، سفتی یا تورم در مفاصل
- افزایش حساسیت به سرما یا گرما
- یبوست یا حرکات مکرر اجابت مزاج
- موهای نازک یا موهای ریز و شکننده
- عصبی بودن، اضطراب یا تحریک پذیری
- کاهش وزن غیر قابل توضیح (گاهی ناگهانی)
علائم عدم تعادل هورمونی در زنان
در زنان، رایج ترین علت عدم تعادل هورمونی سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) است .
علائم عدم تعادل هورمونی مخصوص زنان شامل موارد زیر است:
- عرق شبانه
- خشکی واژن
- آتروفی واژن
- درد هنگام رابطه جنسی
- افزایش وزن یا کاهش وزن
- نازک شدن مو یا ریزش مو
- آکنه در صورت، قفسه سینه یا قسمت پشتی
- هیرسوتیسم یا موهای زائد روی صورت، چانه یا سایر قسمتهای بدن
- تیره شدن پوست، به ویژه در امتداد گردن، در کشاله ران و زیر سینه ها
- دوره های طولانی مدت یا نامنظم، از جمله دوره های از دست رفته
علائم عدم تعادل هورمونی در مردان
تستوسترون نقش مهمی در رشد مردان دارد که عدم تعادل هورمون آن می تواند در مردان منجر به بروز علائم زیر شود:
- ناباروری
- عدم تمرکز
- پوکی استخوان
- اختلال در نعوظ
- کاهش میل جنسی
- رشد بافت پستان
- حساسیت به پستان
- از دست دادن توده عضلانی
- گرگرفتگی و یائسگی مردان
- کاهش ریش و رشد موهای بدن
اما شایع ترین علائم عدم تعادل هورمونی، عبارتند از:
افزایش وزن یا از دست دادن
افزایش و یا از دست دادن ناگهانی وزن می تواند ناشی از تغییرات هورمونی در بدن باشد. غده تیروئید کنترل کننده هورمون هایی از بدن است که سوخت و ساز بدن و به تبع آن وزن بدن را تنظیم می کنند. علاوه بر آن، عدم تعادل هورمون های تیروئید ممکن است منجر به بروز استرس زیاد در افراد شود. چون بدن در این شرایط مجبور است برای حفظ انرژی، آدرنالین بیشتری تولید کند.
بروز برخی علائم زیر همراه با افزایش و یا کاهش وزن می تواند نشان دهنده کم کاری تیروئید باشد:
- لرز
- یبوست
- خستگی
- خشکی پوست
بی خوابی و مشکلات خواب
بی خوابی یک علامت شایع یائسگی در زنان است که چندین هورمون در بروز آن دخالت دارند. نقش پروژسترون (هورمون جنسی زن) اخیراً در بی خوابی ناشی از عدم تعادل هورمونی مشخص شده است. بررسی ها نشان می دهد که پروژسترون در میزان و بهبود خواب افراد تاثیر دارد و کاهش سطح پروژسترون می تواند منجر به بی خوابی شود. علاوه بر این، استروژن خواب REM را تقویت می کند و ساعات خوابیدن را افزایش و تعداد بیداری های ناگهانی بعد از خواب را کاهش می دهد. علاوه بر این، استروژن به تنظیم دمای بدن کمک می کند؛ بنابراین، سطح پایین استروژن باعث اختلال در خواب و افزایش عرق شبانه می شود. علاوه بر آن، کورتیزول ناشی از عدم تعادل هورمونی، خواب REM را مختل می کند.
خستگی مداوم و ضعف
خستگی یکی از شایع ترین علائم عدم تعادل هورمونی به خصوص در زنان یائسه است. کورتیزول، هورمونی که در مواقع استرس در غدد فوق کلیوی تولید می شود، غالباً در بروز میزان خستگی نقش دارد. سطح کورتیزول مستقیماً روی ترشح سروتونین (هورمونی که باعث تقویت روحیه می شود) تأثیر می گذارد. بر همین اساس، احساس افسردگی و خستگی می تواند نشان دهنده عدم تعادل هورمونی باشد. علاوه بر این، خستگی می تواند به دلیل کمبود هورمون تیروئید باشد که سوخت و ساز بدن را کنترل می کند.
ریزش مو
در حالی که ریزش مو در بین مردان شایع تر است، اما می تواند یکی از علائم قبل از یائسگی، بارداری و بعد از بارداری در زنان باشد. طبق گزارش انجمن ریزش موی آمریکا، تستوسترون (هورمون مردانه موجود در خانم ها) با تداخل با آنزیمی که در فولیکول های مو وجود دارد، به هورمون مشتق آن دی هیدروتستوسترون (DHT) تبدیل می شود. DHT باعث آسیب و از بین رفتن فولیکول های مو و در نهایت منجر به ریزش مو می شود. عدم تعادل هورمونی می تواند سطح تستوسترون را افزایش داده و میزان بیشتری DHT تولید کند که افزایش سطح DHT باعث افزایش ریزش مو می شود.
گرگرفتگی و عرق شبانه
احساس ناگهانی گرما همراه با عرق، تپش قلب ممکن است علائم از گرگرفتگی باشد؛ اما عرق کردن در طول شب بدون هیچ علت خاصی می تواند نشان دهنده تعریق شبانه باشد. هیپوتالاموس بخشی از مغز است که وظیفه حفظ دمای بدن را بر عهده دارد. عدم تعادل هورمونی باعث کاهش سطح استروژن بدن و تولید آن می شود. کاهش سطح استروژن بر روی پیام های عصبی به هیپوتالاموس تاثیر می گذارد و باعث افزایش دمای بدن می شود. هیپوتالاموس برای مقابله با این شرایط سعی می کنند با تعریق بیش از حد بدن را خنک نگه دارد. براساس یک مطالعه سال 2012 که در مجله بهداشت زنان منتشر شده است 75 درصد از زنان گرگرفتگی و تعریق شبانه را در دوران قبل از یائسگی تحت تأثیر قرار داده و شایع ترین علائم یائسگی است.
نوسانات روانی و افسردگی
بررسی ها نشان می دهد که خطر افسردگی اساسی در زنان در دوران یا بلافاصله بعد از یائسگی نسبت به قبل از یائسگی افزایش می یابد. سروتونین (در غده تیروئید) و اندورفین (در غده هیپوفیز) هورمون های هستند که در بدن باعث تقویت روحیه افراد می شوند. افزایش سطح این دو هورمون می تواند باعث تسکین درد در بدن شود، در حالی که سطح پایین آنها با خطر بروز افسردگی و نوسانات خلقی همراه است.
سوء هاضمه و ناراحتی دستگاه گوارش
یکی دیگر از شایع ترین علائم عدم تعادل هورمونی، سوء هاضمه است. همان طور که گفتیم هورمون ها در تمام عملکردهای بدن از جمله هضم نقش اساسی و مهمی دارند. گاسترین، سکرتین و کولسیستوکینین سه هورمون دستگاه گوارش هستند که با کمک به تجزیه مواد غذایی، در هضم غذا نقش اساسی دارند. عدم تعادل در هورمون های دستگاه گوارش منجر به اختلال در جذب مواد غذایی و سوء هاضمه می شود که با نفخ، گرفتگی شکم، احساس سوزش در معده و حالت تهوع همراه است. علاوه بر این، بررسی ها نشان می دهد که ناراحتی های دستگاه گوارش مانند درد شکم و نفخ در دوران قاعدگی و یائسگی زودرس، عمدتاً به دلیل کاهش تولید استروژن و پروژسترون است.
کاهش میل جنسی
تغییرات هورمونی در زنان بخصوص پس از زایمان، قبل از یائسگی و در دوران یائسگی شایع است. تستوسترون توسط تخمدان های زن تولید می شود و در میزان میل جنسی آن ها نقش اساسی دارد؛ اما کاهش عملکرد تخمدان ها با افزایش سن و میزان تستوسترون می تواند بر روی میل جنسی زنان تاثیر منفی بگذارد و آن را کاهش دهد. همین هورمون باعث افزایش میل جنسی در مردان می شود بررسی ها نشان می دهد کاهش تستوسترون در مردان منجر به افزایش میل جنسی و اختلال در نعوظ می شود. استروژن یکی دیگر از هورمونهای جنسی است که توسط تخمدان ها ترشح می شود و کاهش استروژن با بالا رفتن سن منجر به جریان خون ضعیف به کلیتوریس و مهبل و خشکی واژن می شود و همچنین پاسخ عصب دستگاه تناسلی و برانگیختگی را مهار می کند.
هوس های مکرر غذایی
عدم تعادل هورمونی باعث افزایش عملکرد غده آدرنال بر روی هوس های غذایی و از طرفی هم سطح کورتیزول می شود. این دو وضعیت به طور همزمان ممکن است بر میزان قند خون ما تأثیر بگذارد. میزان قند خون به نوبه خود باعث تحریک گرسنگی زیاد و حتی خستگی می شود. علاوه بر آن، عدم تعادل هورمونی منجر به کم کاری تیروئید و افت قند خون می شود که می تواند هوس خوردن مواد غذایی و قند بیشتر از تحریک کند. هوس مواد غذایی علائم شایع در دختران قبل از قاعدگی است که بدن آنها دچار تغییرات هورمونی زیادی می شود.
خشکی چشم
سندرم خشکی چشم وقتی رخ می دهد که چشم اشک کافی برای مرطوب نگه داشتن خودش تولید نمی کند. خشکی چشم اغلب ناراحت کننده و دردناک است و می تواند ناشی از عدم تعادل هورمونی در بدن باشد. هورمون ها به تنظیم عملکرد چشم کمک می کنند و بر سلامت چشم تأثیر می گذارند. تستوسترون (آندروژن) به عملکرد غدد meibomian و lacrimal، واقع در قرنیه کمک می کند. این غده ها با تنظیم ترشحات اشکی باعث مرطوب نگه داشتن چشم می شوند. عدم تعادل هورمونی و کاهش تولید تستوسترون بدن باعث عدم تحرک این غدد و در نهایت خشکی چشم می شود. بررسی ها نشان می دهد کمبود مزمن تستوسترون عامل اصلی سندرم خشکی چشم است.
گزینه های درمانی برای عدم تعادل هورمونی
درمان عدم تعادل هورمونی به علت آن بستگی دارد و عبارتند از:
- داروهای ضد آندروژن
- استروژن واژن برای درمان خشکی یا درد واژن
- هورمون درمانی تیروئید در افراد مبتلا به کم کاری تیروئید
- استفاده از روش های پیشگیری بارداری برای تنظیم چرخه قاعدگی
- استروژن درمانی در زنان با علائم ناراحت کننده یائسگی مانند گرگرفتگی
- تستوسترون درمانی و مصرف مکمل های تستوسترون برای تسکین علائم تستوسترون کم در مردان
آخرین دیدگاه‌ها