کمبود آب بدن
تقریباً 75 درصد بدن انسان از آب تشکیل شده است. بر همین اساس انسان ها نمی تواند بدون آب زنده بماند. آب در داخل سلول ها، درون رگ های خونی و بین سلول ها یافت می شود. کمبود آب بدن در شرایط استفاده و یا از دست دادن بیش از حد مایعات در بدن رخ می دهد که در این صورت بدن برای تامین آب و مایعات کافی به منظور انجام دادن عملکردهای طبیعی خودش با کمبود روبرو می شود. اگر در این شرایط میزان آب از دست رفته جایگزین و جبران نشود بدن دچار کم آبی خواهد شد. همه افراد در سنین مختلف ممکن است کمبود آب بدن را تجربه کنند.
اما این وضعیت بخصوص برای کودکان خردسال و سالمندان خطرناک است. شایع ترین علت کم آبی بدن در کودکان خردسال اسهال و استفراغ شدید است. سالمندان هم به طور طبیعی حجم کمتری از آب را در بدن خود دارند و استفاده از برخی داروها و یا شرایط خاص در سالمندان خطر کمبود آب بدن را افزایش می دهد. حتی بیماری های جزئی مانند عفونت هایی که بر روی ریه ها یا مثانه تأثیر می گذارند، می توانند در سالمندان باعث کم آبی بدن شوند. نوشیدن مایعات بیشتر می تواند کم آبی خفیف تا متوسط را جبران کند اما در موارد شدیدتر فرد به مراجعه به مراکز درمانی و درمان های پزشکی نیاز دارد.
علت کمبود آب بدن
گاهی اوقات کمبود آب بدن به دلایل ساده مانند بیماری، پیاده روی زیاد، عدم مصرو آب کافی و یا عدم دسترسی به آب آشامیدنی سالم رخ می دهد.
سایر علل کم آبی بدن، عبارتند از:
- عرق کردن زیاد. عرق کردن زیاد در هنگام فعالیت های شدید که به دنبال آن آب از دست رفته سریعا جایگزین نشود می تواند بدن را با کمبود آب شدید مواجهه کند. هوای گرم و مرطوب میزان مصرف عرق و مایعات از دست رفته را افزایش می دهد.
- افزایش ادرار. افزایش و تکرر ادرار می تواند به دلیل دیابت تشخیص داده نشده یا کنترل نشده باشد. برخی از داروهای خاص مانند دیورتیک ها و داروهای فشار خون نیز می توانند منجر به کم آبی بدن و تکرر ادرار شوند.
- اسهال، استفراغ. اسهال حاد شدید و ناگهانی و خشن می تواند در مدت زمان کم منجر به کمبود شدید آب و الکترولیت ها شود. اگر اسهال با استفراغ همراه باشد در این شرایط ممکن است مایعات و مواد معدنی بیشتری را از دست بدهید.
- تب. به طور کلی، تب باعث کم آبی بدن می شود و اگر علاوه بر اسهال و استفراغ، تب داشته باشید کم آبی شدیدتر خواهد شد.
عوامل خطر کمبود آب بدن
کم آبی می تواند همه افراد در هر شرایطی را درگیر کند؛ اما احتمال وقوع آن در افراد با شرایط زیر بیشتر است:
- کار در محیط های باز و یا ورزش شدید. کار کردن در هوای گرم و مرطوب خطر کمبود آب بدن و گرمازدگی را افزایش می دهد.
- نوزادان و کودکان. از آنجایی که احتمال بروز اسهال و استفراغ شدید در نوزادان و کودکان زیاد است، آنها در مقابل کم ابی آسیب پذیرتر هستند. بالا بودن نسبت سطح به وزن بدن در کودکان یکی از عوامل اصلی در از دست دادن آب بدن است. از طرفی هم آن ها نمی توانند در هنگام تشنگی به والدین خود بگویند که به آب نیاز دارند.
- سالمندان. با افزایش سن، میزان حجم مایعات بدن کمتر می شود. علاوه بر آن ممکن است افراد سالمند به خاطر ابتلا به برخی بیماری های مزمن مانند دیابت و زوال عقل و یا استفاده از دارو های خاص دچار تشنگی زیادی شوند. حتی برخی از سالمندان به علت مشکلات حرکتی توانایی دستیابی به آب را ندارند که این موضوع مشکلات کم آبی بدن در آن ها را شدیدتر می کند.
- افراد مبتلا به بیماری های مزمن. ابتلا به دیابت کنترل نشده یا درمان نشده، شما را در معرض خطر کم آبی بدن قرار می دهد. بیماری کلیه و مصرف داروهای افزایش ادرار خطر ابتلا به کم آبی شدید را افزایش می دهد.
علائم کمبود آب بدن
اولین علائم کم آبی بدن شامل تشنگی، ادرار تیره تر و کاهش حجم ادرار است. در واقع، رنگ ادرار یکی از بهترین شاخص های سطح هیدراتاسیون یک فرد است ادرار روشن به معنای هیدراته بودن مناسب و ادرار تیره تر به معنای کمبود آب بدن است. با این حال، توجه به این نکته مهم است که کمبود آب بدن بدون تشنگی ممکن است رخ دهد و از طرفی هم تشنگی همیشه نشان دهنده کم آبی بدن نیست. بسیاری از افراد، به ویژه سالمندان تا زمانی که بدن آن ها دچار کمبود آب نشود، احساس تشنگی نمی کنند. به همین دلیل مصرف آب زیاد در هوای گرم یا هنگام بیمار شدن بسیار مهم است. حتی کمبود کم آب بدن می تواند باعث سردرد، بی حالی و یبوست شود.
علائم و نشانه های کم آبی در افراد با سنین مختلف، متفاوت است و عبارتند از:
علائم کم آبی بدن در کودکان خردسال
- تحریک پذیری
- گریه بدون اشک
- خشکی دهان و زبان
- لکه نرم در بالای جمجمه
- خشک بودن پوشک به مدت سه ساعت
علائم کم آبی بدن در بزرگسالان
- خستگی
- سرگیجه
- تکرر ادرار
- عطش شدید
- ادرار به رنگ تیره
کمبود آب شدید (از بین رفتن 10-15٪ آب بدن) ممکن است با نسخه های شدید علائم مشخص شود:
زمان ضرورت مراجعه به پزشک در کمبود آب بدن
در صورت بروز هر یک از علائم زیر برای پیشگیری از بروز کم آبی شدید به پزشک مراجعه کنید:
- مدفوع خونین یا سیاه
- اسهال به مدت 24 ساعت یا بیشتر
- تحریک پذیر یا خواب آلودگی بیش از حد
عوارض کمبود آب بدن
کم آبی بدن می تواند به بروز عوارض جدی شود، از جمله:
- مشکلات ادراری و کلیوی. طولانی شدن یا تکرار دوره های کم آبی بدن می تواند باعث عفونت دستگاه ادراری، سنگ کلیه و حتی نارسایی کلیه شود.
- تشنج. الکترولیت ها مانند پتاسیم و سدیم در انتقال سیگنال های الکتریکی سلول ها کمک می کنند. عدم تعادل الکترولیت ها می تواند منجر به انقباض عضلات و گاهی اوقات از دست دادن هوشیاری شود.
- شوک کاهش حجم خون (شوک هیپوولمیک). شوک هیپوولمیک یکی از جدی ترین و گاه خطرناک ترین عوارض کمبود آب بدن است و هنگامی رخ می دهد که کاهش حجم خون باعث افت فشار خون و افت میزان اکسیژن در بدن شود.
پیشگیری کمبود آب بدن
برای جلوگیری از کم آبی، مایعات زیادی بنوشید و غذاهای پر از آب مانند میوه و سبزیجات میل کنید.
در صورت بروز شرایطی زیر ممکن است نیاز به مایعات بیشتری داشته باشید:
- استفراغ یا اسهال. اگر علائمی از اسهال و استفراغ دارید و یا فرزند خردسال شما این علائم را تجربه می کند بهتر است مصرف آب و یا محلول ریویید دهانی را شروع کنید. منتظر نمانید تا کم آبی شدید تر شود.
- تمرینات ورزشی. به طور کلی، بهتر است روز قبل از ورزش شدید، آب زیادی را مصرف کنید تا جایی که رنگ ادرار شما شفاف و رقیق شود. در طول فعالیت و در پایات تمرینات سعی کنید مصرف آب یا مایعات دیگر ادامه دهید.
- هوای گرم یا سرد. برای کمک به کاهش دمای بدن و جایگزینی آب از دست رفته بهتر است در هوا گرم یا مرطوب آّب زیادی بنوشید. همچنین برای مقابله با کاهش رطوبت ناشی از هوای خشک، به ویژه در ارتفاعات بالاتر، ممکن است در هوای سرد به آب اضافی نیاز داشته باشید.
- بیماری. سالمندان معمولاً در طی بیماری های جزئی مانند آنفولانزا، برونشیت یا عفونت مثانه دچار کم آبی می شوند. به طور کلی به افراد توصیه می شود در شرایطی که احساس بیمار بودن و ضعف دارند آب کافی بنوشند.
تشخیص کمبود آب بدن
پزشک شرایط کم آبی بدن را بر اساس علائم و نشانه های جسمی تشخیص می دهد چون بیشتر افراد در شرایط کم آبی شدید دچار افت فشار خون و ضربان قلب سریع و کاهش جریان خون به سمت اندام های بدن می شوند. علاوه بر آن، برای تأیید تشخیص و مشخص کردن میزان کم آبی آزمایشات زیر را تجویز کند:
- آزمایش خون. آزمایش خون اغلب برای آزمایش عملکرد کلیه و بررسی میزان سدیم ، پتاسیم و سایر الکترولیتها انجام می شود. الکترولیتها مواد شیمیایی هستند که هیدراتاسیون را در بدن تنظیم می کنند و برای عملکرد اعصاب و عضلات بسیار مهم هستند.
- آزمایش ادرار. آزمایش ادرار برای بررسی میزان و شدت کم آبی و علائم عفونت مثانه مفید است. تجزیه و تحلیل ادرار اطلاعات بسیار مفیدی را برای کمک به تشخیص کم آبی بدن ارائه می دهد. در یک فردی که دچار کم آبی شده، ادرار تیره تر و غلیظ تر خواهد بود چون در این شرایط ادار او حاوی سطح مشخصی از ترکیباتی به نام کتون است.
- برای تشخیص کم آبی بدن در نوزادان، پزشکان معمولاً یک نقطه نرم غرق شده روی جمجمه را بررسی می کنند.
درمان کمبود آب بدن
تنها درمان مؤثر برای کم آبی بدن جایگزینی مایعات و الکترولیت های از دست رفته است. بهترین روش برای درمان کم آبی به سن، شدت کم آبی و علت آن بستگی دارد. برای شیرخواران و کودکانی که کم آبی آن ها از اسهال، استفراغ یا تب ناشی شده می توانید با مشورت پزشک از محلول خوراکی بدون نسخه استفاده کنید. این محلول ها حاوی آب و نمک به نسبت های خاص هستند تا مایعات و الکترولیت های بدن را دوباره کنند. مصرف این محلول را در کودکان خود هر یک تا پنج دقیقه با یک قاشق چایخوری (5 میلی لیتر) شروع کنید و تا حد تحمل کودک افزایش دهید.
استفاده از سرنگ برای كودكان بسیار آسان تر است. در بیشتر بزرگسالان با کمبود آب بدن خفیف تا متوسط در اثر اسهال، استفراغ یا تب می توان با نوشیدن آب بیشتر یا مایعات دیگر وضعیت افراد را بهبود ببخشید. اسهال ممکن است با آب میوه و نوشیدنی های شیرین بدتر شود. علاوه بر آن، افرادی که کمبود آب بدن دارند باید از نوشیدنی های حاوی کافئین مانند قهوه و چای خودداری کنند. اگر در هوای گرم یا مرطوب در خارج از منزل کار یا ورزش می کنید، آب خنک بهترین جایگزین برای رفع کمبود اب بدن شما است. كودكان و بزرگسالانی كه به كم آبی شدید مبتلا می شوند باید تحت درمان پزشکی قرار بگیرند. پزشک ممکن است برای آن ها مایعات داخل وریدی را تجویز کند.
آمادگی برای مراجعه به پزشک
برای آمادگی بیشتر هنگام مراجعه به پزشک بهتر است قبل از ملاقات علائمی و اطلاعات شخصی کلیدی و لیستی از اطلاعات اصلی پزشکی و داروهای مصرفی خودتان و دوز آن ها را یادداشت کنید.
برای کم آبی، برخی از سؤالات اساسی که باید از پزشک بپرسید عبارتند از:
- چه نوع آزمایشاتی لازم است؟
- چه درمانی را پیشنهاد می کنید؟
- بهبودی کامل چه مدت طول می کشد؟
- چه عاملی باعث ایجاد علائم من شده است؟
- آیا فعالیت یا محدودیت در رژیم غذایی وجود دارد که باید رعایت کنم؟
- چه اقداماتی می توانم انجام دهم تا از بروز دوباره کم آبی بدن خود جلوگیری شود؟
احتمالا پزشک برای تشخیص بهتر سوالات زیادی از شما می پرسد، از جمله:
- چه زمانی علائم شروع شد؟
- آیا در مدفوع شما خون دیده شده است؟
- آیا سرفه کرده اید یا آبریزش بینی دارید؟
- آیا در هنگام ادرار احساس درد می کنید؟
- در حال حاضر چه داروهایی مصرف می کنید؟
- آیا شما قادر به مصرف هر نوع غذا یا نوشیدنی هستید؟
- آیا اخیراً غذایی خوردید که ممکن است خراب بوده باشد؟
- آیا اخیراً در معرض کسی قرار گرفته اید که اسهال داشته باشد؟
- آیا علائم یا علائم دیگری مانند گرفتگی شکم، تب، سردرد یا دردهای عضلانی نیز دارید؟
منابع:
https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/dehydration/symptoms-causes/syc-20354086
https://www.medicalnewstoday.com/articles/153363#prevention
