زبان یک اندام عضلانی متحرک است که درون دهان قرار دارد و بخشی از آن تا قسمت فوقانی گلو ادامه می یابد. پیچیدگی این عضله در دهان ممکن است تعجب آور باشد. زبان یک عضله نیست بلکه یک هیدرواستات عضلانی است. هیدرواستات عضلانی در اصل، یک ساختار بیولوژیکی قوی و قابل انعطاف است که شامل یک دسته کامل از فیبرهای عضلانی می باشد اما ساختار اسکلتی ندارد. بر همین اساس زبان به راحتی می تواند آزادانه خم، دراز، کوتاه شود و پیچ بخورد. زبان برای کمک به بلع غذا و تولید صدا بسیار موثر بوده و اندام اصلی برای حس ذائقه هستند. بنابراین ما سعی کردیم در این مقاله اختلالات شایع زبان را مورد بررسی قرار دهیم.
ساختار زبان
برجستگی های موجود در زبان را papillae می گویند (از ریشه ای لاتین به معنی “نوک پستان”) که این برجستگی ها از نظر شکل و محل باهم فرق دارند و با جوانه های چشایی همراه است. ماهیچه های داخل و اطراف زبان حرکت آن را کنترل می کنند. با نگاه کردن زبان از سطح آن، می توان زبان را به قسمت های منحصر به فرد تقسیم کرد. قسمت های مختلف زبان ممکن است توسط اعصاب و رگ های مجزا پشتیبانی شود. یكی از مهمترین نشانه های این زبان سولكوس مركزی یا ترمینال است كه تقریباً دو سوم از نوك زبان را تشکیل می دهد.
شیار زبان
- زبان توسط شیار وسط خط به دو قسمت راست و چپ تقسیم می شود.
- قسمت زیرین زبان با یک غشای مخاطی نازک و شفاف پوشانده شده است که در این قسمت می توان رگ های زیرین را مشاهده کرد.
به طور کلی زبان از بخش های زیر تشکیل شده است:
- نوک ( Apex)، نوک زبان است که در جلو دهان قرار دارد و بسیار متحرک است.
- بدنه (Body)، بقیه زبان، به ویژه دو سوم رو به جلو آن را بدنه می گویند که بسیار متحرک است و عملکردهای مختلفی را انجام می دهد.
- سطح تحتانی (Inferior Surface)، این قسمت از زبان از نظر توانایی تجسم رگ ها که باعث جذب سریع داروهای خاص می شوند، مهم است.
- پشت (Dorsum)، این سطح فوقانی خمیده به سمت پشت است و دارای شیار V شکل می باشد که اصطلاحا به آن sulcus terminal گفته می شود.
- ریشه (Root)، ریشه به عنوان قسمت پشت زبان تعریف می شود و نزدیک گلو قرار دارد و نسبتاً ثابت است. ریشه زبان به استخوان هیویید و فک پایین وصل شده است.
پاپیلا (Papillae)
سطح رو به جلو تر زبان بوسیله برجستگی های کوچک به نام پاپیلا پوشانده شده است. بسیاری از آن ها با جوانه های چشایی همراه هستند، اما برخی ممکن است اهداف دیگری داشته باشند. قسمت پشت زبان فاقد پاپیلا است، اما بافت لنفاوی زیرین ممکن است ظاهری نامنظم و سنگفرشی داشته باشد. پاپیلا ممکن است اشکال، اندازه و کارکردهای مختلفی داشته باشد.
عضلات
ممکن است زبان مانند یک توده عضلانی بزرگ به نظر برسد. اما در واقع از بسیاری از عضلات درهم تنیده تشکیل شده است که این عضلات حرکات پیچیده زبان را کنترل می کنند.
عضلات زبان به دو گروه عضلات درونی و عضلات بیرونی تقسیم می شوند:
عضلات ذاتی یا داخلی
- عرضی (Transverse)، قد زبان را افزایش داده و باعث چسبیدن آن (برآمدگی) می شود.
- طولی انتهایی (Inferior longitudinal)، نوک زبان را به سمت پایین پیچ داده و زبان را کوتاه می کند.
- طولی برتر (Superior longitudinal)، نوک و پهلوهای زبان را به سمت بالا پیچ داده و زبان را کوتاه می کند.
- عمودی (Vertical)، زبان را درون دهان صاف کرده و آن را پهن تر می کند و باعث می شود به دندان های جلوی فشار وارد کند.
عضلات خارجی
- Palatoglossus. در بالا بردن قسمت پشت زبان موثر است.
- Hyoglossus. ماهیچه ای باریک و چهار طرفه است که زبان را پایین آورده و آن را به سمت دهان می کشاند.
- Styloglossus. یکی دیگر از ماهیچه های کوچکی است که می تواند زبان را به عقب بکشد و در بلع مواد غذایی نقش دارد.
- Genioglossus. یک ماهیچه بزرگ که بیشتر بخش عمده ای زبان راتشکیل می دهد. زبان را پایین می آورد و ممکن است آن را به جلو بکشاند.
عملکرد زبان
زبان توده عضلانی است که توسط یک غشای مخاطی پوشانده شده و برای حس چشایی بسیار مهم است. فراتر از نقش بارز آن در خوردن غذا در گفتار هم نقش بسیار مهمی دارد و حتی ممکن است بر تنفس خصوصاً در خواب تأثیر بگذارد. زبان با کمک حس چشایی که توسط جوانه های چشایی تشخیص داده می شود در تشخیص احساسات اصلی طعم (شیرین، شور، ترش، تلخ و امامی (Savory (umami)) موثر است. نواحی مختلف زبان ممکن است نسبت به طعم های خاص حساس تر باشند.
سخن، گفتار
زبان همچنین نقش اصلی در گفتار را دارد. بیان کلمات و صحبت کردن بدون قرار گرفتن مناسب زبان در دهان ممکن نیست و به عضلات ذاتی و بیرونی بستگی دارد که شکل و موقعیت زبان را تغییر می دهد. اختلال در عملکرد زبان ممکن است منجر به یک اختلال جدی در گفتار شود.
نفس كشيدن
در تنفس طبیعی بینی، دهان بسته می شود و با جمع شدن دندان ها، فک پایین در حالت جلوتر قرار می گیرد. این امر احتمال انسداد زبان در مجاری هوایی را کاهش می دهد. تغییرات زبان در خواب که با تنفس دهانی همراه است می تواند منجر به بروز مشکلاتی از جمله خروپف و آپنه انسدادی خواب شود. افزایش وزن ممکن است باعث افزایش اندازه زبان و بدتر شدن اختلالات خواب شود.
سایر عملکردها
زبان چندین نقش مهم دیگر دارد و با پاسخ های مناسبی می تواند افراد را از مصرف مواد غیرقابل مصرف و حتی سمی محافظت کند. علاوه بر این، زبان امکان جذب سریع داروها را می دهد. به طور خاص، از نیتروگلیسیرین برای گشاد شدن رگ های خونی قلب هنگام بروز درد قفسه سینه استفاده می شود. با استفاده از قرص یا اسپری که در زیر زبان قرار دارد، دارو به سرعت حل می شود و در کمتر از 1 دقیقه وارد رگ ها می شود.
اختلالات شایع زبان
شرایط معدودی وجود دارد که ممکن است با زبان همراه باشد غالباً بر توانایی بلعیدن یا صحبت کردن افراد تأثیر می گذارد. برخی از بیماری های مربوط به زبان مادرزادی هستند و برخی دیگر ممکن است در اثر عفونت یا قرار گرفتن در معرض مواد سرطان زا ایجاد شوند.
برخی از بیماری های زبان، عبارتند از:
آنکیلوگلوزی
فرنولوم زبانی یک قطعه کوچک از غشای مخاطی است که وسط سطح زیرین زبان را به کف دهان وصل می کند. در شرایطی که این قطعه به صورت مادرزادی خیلی کوتاه باشد، ممکن است زبان به طور غیر طبیعی در فک پایین جمع شود و وضعیتی را بوجود آورد که به آن ” زبان گره خورده ” گفته می شود. آنکیلوگلوزی به ندرت (به خصوص اگر در پشت زبان باشد) مورد ارزیابی قرار می گیرد و اغلب درمان نمی شود. این بیماری ممکن است با مشکلات بلع در اوایل شیرخوارگی و اختلال در گفتار در سن مدرسه شناخته شود زیرا فرنولوم کوتاه ممکن است در حرکات و عملکرد زبان اختلال ایجاد کند.
فلج عضلات ژنیوگلوئوس
در این بیماری که با فلج شدن عضلات ژنیوگلوئوس رخ می دهد، زبان به عقب برمی گردد و خطر انسداد مجاری هوایی و خفگی را افزایش می دهد.
آسیب عصب هیپوگلوز
تروما به فک تحتانی (فک پایین) ممکن است باعث پارگی عصب هیپوگلوز و در نتیجه فلج و کوچک شدن احتمالی یک طرف زبان شود.
سرطان زبان
- سرطان می تواند بر روی زبان تأثیر بگذارد.
سایر بیماری ها
چند شرط دیگر وجود دارد که ممکن است با زبان همراه باشد، مانند:
کاندیدیازیس (برفک)، یک عفونت مخمر که توسط کاندیدا آلبیکنس ایجاد می شود و می تواند منجر به لخته های سفید رنگ روی مخاط دهان شود. این بیماری بیشتر در بین افرادی که سیستم ایمنی سرکوب شده و ضعیفی دارند دیده می شود.
سندرم زبان مایع، در این شرایط ممکن است سطح زبان به دلیل رشد زیاد پاپیلا ها سفید یا سیاه به نظر برسد.
ماکروگلوزیا، به معنای واقعی کلمه یک زبان بزرگ است که می تواند بر توانایی بلع یا نفس کشیدن فرد تأثیر بگذارد.
زبان جغرافیایی، ظاهری لکه دار در سطح زبان با پشته ها و لکه های رنگی که به مرور زمان برطرف می شوند. اگرچه این بیماری بی ضرر است اما در ابتدا ممکن است باعث نگرانی فرد شود.
سندرم سوزش دهان، علائم این شرایط می تواند ناخوشایند باشد و علل بوجود آورنده آن می تواند در برخی موارد جدی و خطرناک باشد.
آپنه خواب، اندازه و موقعیت زبان ممکن است خطر انسداد خواب را به دلیل انسداد جریان هوا در گلو افزایش دهد.
مشکلات زبان
مشکلات بیشماری می تواند بر زبان شما تأثیر بگذارد، مانند:
- درد
- ورم
- زخم ها
- تغییر رنگ
- تغییر در طعم
- تغییرات در بافت
این مشکلات اغلب جدی نیستند. با این حال، گاهی اوقات علائم ممکن است به دلیل شرایط اساسی که نیاز به معالجه پزشکی دارد رخ دهد. با تمرین خوب بهداشت دهان و دندان می توانید از بروز بسیاری از مشکلات زبان جلوگیری کنید. اگر قبلاً با مشکلات زبان روبرو شده اید، برخی از داروهای خانگی ساده ممکن است به تسکین علائم شما کمک کند.
علت بیماری های زبان
علائم این بیماری های می توانند علت اصلی مشکلات بوجود آورنده زبان را نشان دهند.
سوزش روی زبان
احساس سوزش روی زبان ممکن است در زنان یائسه و در شرایط قرار گرفتن در معرض مواد تحریک کننده مانند دود سیگار رخ دهد.
تغییر رنگ زبان
- زبان سفید معمولا در نتیجه سیگار کشیدن، نوشیدن الکل و یا عدم رعایت بهداشت دهان رخ می دهد.
- رنگ صورتی روشن روی زبان اغلب به دلیل کمبود آهن، اسید فولیک یا ویتامین B-12 و یا واکنش آلرژیک به گلوتن ایجاد می شود.
- خطوط سفید یا برآمدگی ها ممکن است التهابی بنام گلسنگ دهان و یا پاسخ ایمنی غیر طبیعی یک بیماری زمینه ای مانند هپاتیت C یا آلرژی ایجاد باشد.
تغییر در بافت زبان
احساس خز یا مودار بودن زبان به احتمال زیاد ناشی از عوارض آنتی بیوتیک، تابش به سر یا گردن، مصرف ماده تحریک کننده مانند قهوه یا دهانشویه یا سیگار زیاد می باشد.
درد زبان
- درد زبان معمولاً به دلیل آسیب یا عفونت رخ می دهد.
- پاپیلا های التهابی یا جوانه های چشایی برجستگی های کوچک و دردناکی هستند که پس از آسیب دیدگی از نیش یا سوزش ناشی از غذاهای داغ ظاهر می شوند.
زخم دهان
این زخم یکی دیگر از علل شایع درد در یا زیر زبان است که می تواند یک زخم کوچک، سفید یا زرد بدون هیچ دلیل واضحی رخ دهد.
برخی از دلایل احتمالی آن عبارتند از:
- آسیب های دهان
- حساسیت غذایی یا کمبودهای مغذی ها
- مواد ساینده در خمیردندان ها یا دهانشویه ها
دلایل دیگر، کمتر رایج دردهای درد زبان شامل سرطان، کم خونی، تبخال دهان و دندان های تحریک کننده می باشد.
نورالژی
نورالژی همچنین می تواند منبع درد زبان باشد. این یک درد بسیار شدید است که در امتداد یک عصب آسیب دیده رخ می دهد.
نورالژی بدون هیچ دلیل واضحی رخ می دهد، یا از بیماری های زیر ناشی می شود:
- دیابت
- عفونت
- تومورها
- کهولت سن
- مولتیپل اسکلروزیس
تورم زبان
زبان متورم ممکن است نشانه بیماری یا وضعیت پزشکی باشد، مانند:
- لوسمی
- کم خونی
- گلو استرپ
- سندرم داون
- سرطان زبان
- تیروئید بیش فعال
- سندرم بکویث-ویدمن
تورم ناگهانی زبان به احتمال زیاد از یک واکنش آلرژیک ناشی می شود و نیاز به درمان دارد.
علائم بیماری های زبان
علائم احتمالی که ممکن است در ارتباط با مشکلات و بیماری های زبان رخ دهند، عبارتند از:
- التهاب زبان
- مشکل در حرکت زبان
- ظاهری خزدار یا مودار زبان
- از دست دادن نسبی یا کامل حس چشایی و طعم
- احساس سوزش یا درد در تمام زبان یا فقط در قسمت خاص
- تغییر رنگ طبیعی زبان یا تکه های رنگی سفید، صورتی روشن، سیاه و قهوه ای
تشخیص بیماری های زبان
به طور کلی، زبان برای ارزیابی سلامتی و عملکرد آن نیاز به آزمایش خاصی ندارد. پزشک یا دندانپزشک، متخصص گوش و حلق و بینی، یک متخصص مغز و اعصاب یا حتی یک آسیب شناس گفتار زبان می تواند زبان را معاینه کنند و آزمایشات زیر را پیشنهاد دهند:
- بیوپسی
- تست تبعیض طعم
- اسکن توموگرافی کامپیوتری (CT)
- اسکن تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI)
درمان های بیماری های زبان ممكن است به علت اصلی آن ها بستگي داشته باشد.
درمان خانگی بیماری های زبان
با تمرین خوب بهداشت دندان می توانید از بروز برخی مشکلات زبان جلوگیری کنید یا آن ها را از بین ببرید. مرتباً مسواک بزنید و از نخ دندان استفاده کنید و برای معاینات سالیانه به دندانپزشک مراجعه کنید.
برای درمان زخم های کانکر یا زخم های ناشی از آسیب دهان باید موارد زیر را انجام دهید:
- از خوردن غذاهای گرم و تند خودداری کنید.
- می توانید دهان خود را با آب نمکی گرم یا مخلوطی از آب گرم و جوش شیرین بشویید.
- سعی کنید تا زمان بهبودی درد فقط نوشیدنی های سرد بنوشید و غذاهای نرم و شیرین بخورید.
اگر در دو یا سه هفته آینده شاهد بهبودی نبودید، به پزشک مراجعه کنید.
