هیپرفسفاتمی

فسفات یک ماده شیمیایی است که در بدن یافت می شود. این ماده حاوی ماده معدنی به نام فسفر است که به طور طبیعی در بسیاری از غذاها وجود دارد. بدن برای تقویت استخوان ها و دندان ها، تولید انرژی و ساخت غشای سلولی به مقداری فسفات احتیاج دارد .کلیه ها به طور طبیعی میزان فسفات ها در بدن را کنترل می کنند و در صورت اختلال عملکرد کلیه ها  قادر به از بین بردن فسفات اضافی بدن نیستند و باعث افزایش سطح فسفر در بدن می شوند. افزایش بیش از حد فسفات در خون به عنوان هیپرفسفاتمی (hyperphosphatemia) شناخته می شود که سطح بالای فسفات اغلب نشانه آسیب کلیه است.

این بیماری در افراد مبتلا به بیماری مزمن کلیه (CKD) به ویژه در افراد مبتلا به بیماری کلیوی در مرحله پایانی شایع تر است. اما سایر شرایط هم می توانند باعث عدم تعادل سطح فسفات شوند. علاوه بر آن، هیپرفسفاتمی می تواند باعث مشکلات استخوانی و عضلات شود و خطر ابتلا به سکته های قلبی و سکته های مغزی را افزایش دهد.

بیشتر افراد روزانه حدود 800 تا 1200 میلی گرم فسفر از غذاهایی مانند گوشت قرمز، لبنیات، مرغ، ماهی و غلات غنی شده دریافت می کنند. در بدن، فسفات در استخوان ها و دندان ها، داخل سلول ها و مقادیر بسیار کمتری در خون یافت می شود. درمان هیپرفسفاتمی به شرایط زمینه ای بستگی دارد و برای مبتلایان به بیمارهای کلیوی، ترکیبی از رژیم غذایی و دارو برای کنترل سطح فسفات مورد استفاده قرار می گیرد.

علائم هیپرفسفاتمی

هیپرفسفاتمی معمولاً علائم ظاهری خاصی ندارد و این احتمال وجود دارد که ابتدا علائم بیماری زمینه ای که باعث بالا رفتن میزان فسفات در بدن می شود، مانند دیابت کنترل نشده بروز پیدا کند. افزایش سطح فسفات در خون می تواند باعث اختلالات معدنی و استخوانی و کلسیفیکاسیون شود.

اختلالات معدنی و استخوانی

استخوان ها برای بازسازی، رشد و تقویت به مواد معدنی و هورمون ها نیاز دارند. کلیه ها میزان فسفر و کلسیم موجود در خون را متعادل نگه می دارند. در صورت عدم تعادل مناسب بین این کلسیم از استخوان خارج شده و آن ها را تضعیف می کند. از طرفی چون کلیه ها مسئول برقراری و کنترل تعادل بین مواد معدنی و سایر مواد شیمیایی بدن هستند و ابتلا فرد به بیماری مزمن کلیه می تواند باعث اختلالات معدنی و استخوانی شود. مبتلایان به نارسایی کلیه که تحت دیالیز قرار می گیرند بیشتر در معرض خطر هستند.

این عدم تعادل مناسب بین فسفر و کلسیم ممکن است به طور تدریجی در طی سال های طولانی بدون بروز هیچ علائم خاصی صورت بگیرد. اما، با ضعف شدن استخوان ها، ممکن است فرد درد در استخوان یا مفاصل را تجربه کند. این اتفاق در کودکانی که به بیماری کلیوی مبتلا هستند، می تواند جدی تر باشد زیرا استخوان های آن ها هنوز در حال رشد هستند. استخوان های موجود در پاهای آن ها ممکن است به سمت داخل یا خارج خم شود، که بعضی اوقات به عنوان نرم استخوان کلیه ها (renal rickets) شناخته می شود.

کلسیفیکاسیون

وقتی کلسیم در اندام ها یا بافت های بدن ذخیره می شود، کلسیفیکاسیون انجام می شود. این بیماری می تواند روی رگ ها و شریان ها تأثیر بگذارد و به عنوان کلسیفیکاسیون عروقی شناخته می شود. کلسیفیکاسیون یک بیماری به خصوص جدی است زیرا در این خصوص قلب برای پمپاژ خون در بدن نیاز به فعالیت بیشتری دارد. کلسیفیکاسیون می تواند دیالیز بیماران کلیوی را دشوارتر کند.

در برخی از افراد مبتلا به بیماری مزمن کلیه، میزان بالای فسفات باعث افت سطح کلسیم در خون می شود.

علائم کلسیم پایین شامل موارد زیر است:

• راش
• خارش پوست
• استخوان های ضعیف
• درد استخوان و مفاصل
• گرفتگی عضلات یا اسپاسم
• بی حسی و سوزن زدن در اطراف دهان

علت هیپرفسفاتمی

بیماری کلیه و دیابت دلایل شایع هیپرفسفاتمی هستند.

از طرفی هم بیماری کلیه شایع ترین علت بیماری پرفشاری خون است. کلیه های سالم میزان مواد معدنی موجود در خون را تنظیم می کنند، اما کلیه هایی که به درستی کار نمی کنند همیشه قادر به انجام این کار نیستند. کلیه ها در از بین بردن فسفات اضافی از بدن کمک می کند تا سطح متعادل شود. در صورت آسیب دیدگی کلیه ها، بدن نمی تواند به سرعت کافی فسفات را از خون شما خارج کند و می تواند به سطح مزمن فسفات مزمن منجر شود.

با این وجود شرایط دیگری نیز وجود دارند که می توانند منجر به افزایش سطح بالای فسفات در خون شوند:

دیابت کنترل نشده

دیابت کنترل نشده باعث بالا رفتن قند خون و در نهایت منجر به مشکلات جدی پزشکی مانند آسیب اعضای بدن می شود.

کتواسیدوز دیابتی

کتواسیدوزدیابتی، یکی از عوارض دیابت است و زمانی ایجاد می شود که بدن قادر به تولید انسولین کافی نیست. بدون انسولین کافی، بدن شروع به تجزیه چربی می کند. این فرآیند باعث ایجاد اسیدها در جریان خون به نام کتون می شود که در صورت عدم درمان منجر به کتواسیدوز دیابتی می شود.

هیپوپاراتیروئیدیسم

هیپوپاراتیروئیدیسم، یک اختلال نادر است که در آن بدن به اندازه کافی هورمون پاراتیروئید (PTH) تولید نمی کند.PTH در کنترل میزان فسفر در خون و استخوان ها موثر است.

هیپوکلسمی

• هیپوکلسمی، که معمولاً به عنوان بیماری کمبود کلسیم شناخته می شود، در هنگامی که سطح کلسیم خون پایین است، رخ می دهد.
• کمبود طولانی مدت کلسیم می تواند منجر به تغییرات دندانی، آب مروارید، اختلال در مغز و پوکی استخوان شود.

مصرف مکمل ها

مصرف بیش از حد مکمل های فسفات می تواند منجر به هیپرفسفاتمی شود این در حالی است که بیشتر افراد می توانند فسفر مورد نیاز بدن خود را از رژیم غذایی دریافت می کنند و بدن معمولاً سطح خوبی از این ماده معدنی را دارد و افراد  نباید در طول روز بیش از 250 میلی گرم مکمل فسفر مصرف کند. غذاهای فرآوری شده و رژیم غذایی با پروتئین بالا غالباً دارای فسفر زیادی هستند.

عوارض هیپرفسفاتمی

کلسیم با فسفات ترکیب و منجر به کمبود کلسیم در خون (هیپوکلسمی) می شود.

کلسیم پایین در خون خطرات زیر را افزایش می دهد:

• تشنج
• بیماری استخوانی به نام استئوئیدوستروفی کلیوی
• سطح بالای هورمون پاراتیروئید (هایپرپاراتیروئیدیسم ثانویه)

تشخیص هیپرفسفاتمی

افرادی که علائم هیپرفسفاتمی یا بیماری مرتبط با این بیماری دارند، باید به پزشک مراجعه کند. پزشک در این شرایط تاریخچه پزشکی بیمار را بررسی می کند و معاینه جسمی را انجام می دهد و گاهی اوقات آزمایش فسفات را تجویز می کند.

آزمایشات فسفات برای بررسی سطح فسفر در خون بیمار، عبارتند از:

• به طور معمول، افراد مبتلا به نارسایی کلیه باید به طور منظم میزان فسفات خود را کنترل کنند.
• نمونه ادرار، در این شرایط بیمار باید در مدت زمان معینی که معمولاً 24 ساعت است ادرار خود را جمع آوری کند.
• اندازه گیری میزان فسفات در قسمت مایع خون به نام پلاسما، برای انجام این آزمایش پزشک سوزن را داخل رگ در بازو قرار داده و از خون بیمار نمونه گیری کرده و برای آزمایش به آزمایشگاه می فرستد.
• در صورت بروز علائم اختلال در مواد معدنی و استخوانی ممکن است پزشک اشعه ایکس را توصیه کند. اشعه ایکس هرگونه رسوب کلسیم در اندام ها یا رگ ها و هرگونه ضعف یا تغییر در ساختار استخوان های بیمار را نشان می دهد.

درمان هیپرفسفاتمی

داروها یا مکمل های حاوی کلسیم ممکن است برای درمان و پیشگیری از بیماری هایپرفسفاتمی توصیه شوند.

درمان هیپرفسفاتمی به علت اصلی آن بستگی دارد:

• در مبتلایان به دیابت کنترل نشده، بیماران باید با حفظ رژیم غذایی، ورزش و انسولین وضعیت خود را کنترل کنند.
• در بیمارانی که بیماری کلیوی باعث هیپرفسفاتمی شده، معمولاً ترکیبی از تغییر رژیم و دارو برای درمان آن تجویز می شود. هدف اصلی پیشگیری از آسیب بیشتر به استخوان ها می باشد.
• مبتلایان به هیپوپاراتیروئیدیسم نیاز به مصرف مکمل دارند تا سطح کلسیم و فسفات موجود در خون آن ها به حالت عادی برگردد. رژیم غذایی سرشار از کلسیم و فسفر کم می تواند به پایداری سطح این دو مواد معدنی کمک کند.
• کسی که به نارسایی کلیه مبتلا می شوند اغلب به دیالیز نیاز دارند. دیالیز فرایند برای تمیز کردن خون و حذف مایعات اضافی و سموم بدن انجام می شود. دیالیز  فسفات اضافه را از خون خارج می کند.

پیشگیری هیپرفسفاتمی

اصلی ترین راه برای جلوگیری از هایپرفسفاتمی، کنترل سطح فسفات و کلسیم در بدن است. این کار معمولاً با خوردن غذاهای خاص و پرهیز از غذاهای محرک انجام می شود. غذاهای فرآوری شده اغلب حاوی فسفر به عنوان ماده نگهدارنده هستند که توسط ترکیبات  PHOS نشان داده می شود. افرادی که بیمارهای زمینه ای مرتبط با هیپرفسفاتمی دارند بهتر است از خوردن این غذاها پرهیز کنند. از طرفی هم برخی غذاهای طبیعی مانند نخود فرنگی، شیر و کره بادام زمینی نیز حاوی مقادیر زیادی فسفر هستند که بیماران باید از خوردن آن خودداری کنند.

غذاهایی که دارای فسفر زیاد هستند، عبارتند از:

• نان
• شیر
• نوشابه
• گوشت قرمز
• محصولات میان وعده
• پنیرهای فرآوری شده
• گوشت بسته بندی شده
• وعده های غذایی یخ زده
• مواد افزودنی و مواد نگهدارنده

حفظ رژیم غذایی از غذاهای سالم حائز اهمیت است که پروتئین را با فسفر متعادل می کند برخی از این غذاها، عبارتند از:

• مرغ
• آجیل
• لوبیا
• ماهی
• تخم مرغ

اما باید این را در نظر داشته باشید که حفظ رژیم غذایی به تنهایی احتمالاً سطح فسفات شما را به اندازه کافی برای رفع مشکل پایین نمی آورد. برای مبتلایان به بیماران کلیوی، خوردن رژیم غذایی با مقدار مناسب مواد معدنی، یک بخش اساسی در مدیریت این بیماری است. البته حفظ و تشخیص این رژیم غذایی می تواند تا حدودی سخت و پیچیده باشد. یک متخصص تغذیه می تواند در انتخاب این رژیم به بیماران کنند.

پیش آگهی هیپرفسفاتمی

به طور طبیعی میزان فسفات موجود در خون با عملکرد درست و مناسب کلیه ها کنترل می شود. در غیر این صورت افراد باید با استفاده از رژیم غذایی و مصرف دارو به صورت مصنوعی این سطح را کنترل کنند. هایپرفسفاتمی می تواند استخوان ها را تضعیف کرده و باعث آسیب به رگ ها، بافت ها و اندام های بدن شود. این نکته حائز اهمیت است که مبتلایان به بیماری کلیوی برای کنترل سطح فسفات خود به دنبال مشاوره تغذیه باشند، چون حفظ رژیم غذایی مناسب می تواند در مدیریت شرایط به بیماران کمک کند.